Do Courel a Corrubedo

I. A terra e o home
II. Da acuicultura á fabricación de peixe
III. Enerxía a todo gas
IV. Gas licuado
V. Mitoloxía industrialis
VI. Auto-odio de elite
VII. "Imbéciles e escuros"
VIII. Epílogo outonizo

I. A terra e o home
Si, a Corrubedo, non a Compostela. No itinerario de Novoneyra profetizaba il, interrogativamente, viaxar por terra liberada. No meu, agora mesmo, meio século despois, cadroume tripar aínda terra colonizada, ou sexa, asoballada -e ter que aturalo, de momento. De momento? Case outro meio século máis antes da declaración de amor do Uxío, Cabanillas escribía "Da terra asoballada". Polo que semella, inda dura. Non foi a xeración de Cabanillas, a dos tempos chegados. Non o fora a de Pondal, que o dera por certo. Non o ía ser a do Uxío, pesia a forza dun amor que non pode ser inútel. A este paso, pra cándo viaxarmos "por terras libradas"?. Qué tangaraño é ise que unha e outra vez semella erradicado, mais unha vez e outra reaparece en novas formas -que muda mais non se esvai?
Terra e home, onda nós, son unha mesma cousa, unha mesma realidade, simbiose inseparábel de dous entes animados na que ún é prolongación recíproca do outro. Niso somos primitivos, seguímolo a ser, por moito que varíen as formas de civilización nas que vivamos. Acórdaseme escoitar a voz de don Ramón Otero falar da paisaxe. Da sua noción de paisaxe, nada que ver coa plástica e convencional. Deixouno escrito en moitos recantos da sua imensa obra. Paisaxe e cultura, veume agora ás mentes aquil volume pioneiro de Grial, suscitado por il se non me engano, de cando a censura denegara o permiso para unha revista en galego, e os de Galaxia ensaiaran o circumloquio editorial dos volumes monográficos colectivos -que tampouco lles valera: paráranos en seco aos poucos números. Escoito a don Ramón dicir que poucas culturas populares criaran unha paisaxe tan humanizada como a galega. Até o ponto de formaren terra e home unha comunión "transustancial" -ésta si- recíproca, na que resultaría impensábel calquera dos dous elementos sen o outro. Ben sei: algo disto dáse en tódalas culturas paisáns de andaina ancestral. Algo, si. Mais o caso está no degrau de intensidade desa ósmose, no calado da impregnación recíproca e na múltiple diversidade das dimensións nas que se manifesta eiqui. Polo demais, abonda con tripar o país, observar con atención, ter trato cos seus paisáns -sexan labregos ou non, moren no país ou fóra, na beiramar, nos chaos ou na montaña. Ao que vou: onda nós, non existe a natureza como tal, poisque a natureza, onda nós, é humana tamén. Eiqui, mancar á natureza é ferir ao home, ferirnos a nós mesmos. Eiqui, unha agresión ao meio redunda nunha amputación, nunha mutilación somática do ser humán galego: todos, até os urbanitas, compartimos as raiceiras e a seiva dos carballos e ameneiros.
Coidaredes, se cadra, que deliro. Poidera ser. Con todo, ao sumo, estarei a soñar esperto, que é cousa ben distinta -é a odiseia da imaxinación. Malpocado o ser humán que careza dela, ou que nela non ouse aventurarse. Coma o "homo industrialis", o que todo o ve plano, sen terceira dimensión. Disposto, por iso, a achanzalo todo, para pólo á medida da sua chata visión, onde todo é realidade inerte, inanimada -natureza morta, iso é. Mais non. A cousa é máis real do que parece. Está a acontecer perante e arredor de nós. En poucos dias, transitei do Courel a Corrubedo, foi por azar. E repetiuse a historia -ou conto estilo Poe -nesas duas estremas do noso país. Percibir esa reiteración foi o que me fixo matinar. Ou, máis ben, cismar, cando menos de primeiras, porque as reflexións virían máis logo, a modiño, da man de rememoracións que ían emergullando do fondo do meu tempo vivencial. Tal como os dicires de don Ramón encol da paisaxe. Até recalaren na relación terra e home, ese binomio en simbiose indisociábel onda nós. É dicir, nun fenómeno que é cultura, e non simples civilización técnica. Nunha relación onde a terra non é un obxeto, unha cousa, senón un interlocutor humanizado e vivo -como na poética de Uxío, de Noriega, de Manuel, de Avilés tamén. Unha prolongación do ser e o existir individual e colectivo dos seres humáns galegos. Xa está, iso é: a biosfera, un anaco da biosfera do planeta Terra eiqui, onda nós, onde A Terra quer dicir a nación.
As ciencias sociais -e, nelas, a economía- andiveron longo tempo a espernexaren e dar moitas voltas arredor de sí, para ceibárense do corsé positivista que situaba á natureza -a terra- extramuros das formacións sociais humanas, e contemplaba as relacións con ela como relacións coas cousas, confinadas nunha condición pasiva, e meramente paciente. Até que, á forza, descubriron que as sociedades humáns son subconxuntos da biosfera que as abrangue e as integra nunha mesma totalidade, nun sistema: o ecosistema, mesmamente. Sobre a natureza non se actua de xeito unidireicional : home e natureza inter-actuan, como elementos, ou partes, dun mesmo sistema, ambolos dous sometidos ás mesmas leis do conxunto. Ningunha intervención humán é gratuita, o ecosistema deféndese e responde. Ningunha agresión fica impune, a natureza víngase. E a natureza non sabe de rendibilidades, nen lucros, nen tasas de xuro. As categorías mentais do "homo economicus" non funcionan nos ecosistemas. As ciencias sociais nacidas ao servizo dese especimen con orelleiras tiveron que aprender esas verdades elementais. Os antropólogos foron pioneiros, moito lles debemos. Pola contra, algunhas, como o "economics" neoliberal, néganse inda hoxe a aprendéreno. Vailles resultar demasiado tarde, se algún día entran en razón. Contan que, cando o Titanic bateu co iceberg e comezou o naufraxio, algúns pasaxeiros ricos precipitáronse ás caixas fortes pra arrecadaren as alfaias que gardaran nelas: de pouco lles valeron no fondo do mar. O Titanic é hoxe o planeta enteiro, gobernado pola soberbia pitoña dun kapital -non capitán- depredador ecocida. E nese planeta estamos nós, paisáns galegos en simbiose de terra e home, dende o Courel a Corrubedo. Compre parármoslle os pés.
É sabido que cando a unidade da mente se escinde devén esquizoide, e abrolla a esquizofrenia. É o mal que padece o "economics", esa praxeoloxía da cobiza ao servizo do "homo economicus" neo-ultra-liberal que o cousifica todo, a comezar pola natureza e a seguir polo proprio ser humán. Acontece a cotío, perante e arredor de nós, díxenvolo xa. En variados níveis e degraus, en ocasións larvadamente, con frecuencia venialmente, polo xeral habitualmente, convirtido ens prática acostumada na que todos participamos maquinalmente. Mais ás veces tamén, mesmo a miudo, exacerbadamente. Cando é abrupta a rotura do binomio terra-home, e que a intrusión depredadora faise ostensíbel, e socialízase descaradamente o destrago, e atinxe no corpo social inervacións non anestesiadas, vivamente sensíbeis á doorosa mutilación. Daquela, saltan as alarmas na consciencia do común, que acorda, érguese e rebélase -muda, de súbdito a cidadán. Aconteceu en Mugardos-Ferrol, onde prosegue a loita cívica do asisado común fronte á paranoia dunha bomba potencial de gas licuado. Acontece no Courel, contra as toupeiras da lousa no sochán dun tesouro biolóxico ancestral. Comeza a acontecer tamén en Corrubedo, ameazado de ser agnusdei mariñeiro na ara ritual das fábricas de proteínas para ictívoros sen padal. Menudo "triángulo das Bermudas" deslocalizado -fisterrán. Espricareivolo mañán- digo, na vindeira prédica dominical. Profana, ollo. Até xa.

II. Da acuicultura á fabricación de peixe
Hai tres decenios disto. Cómpre rememorármolo. Agonizaba o rexime franquista, morto e sepultado por fin o cadavre ambulante do seu xefe xenocida. O corpo social do común democrático, rexenerado e reactivado o seu tecido nervoso no combate a prol da reconquista das liberdades cívicas e o benestar dos máis, preparábase para protagonizar a mudanza rotunda de rexime político e de modelo social. Unha racionalidade alternativa, nas antípodas do poder autócrata e do lucro porque si, emerxía e propagábase aceleradamente nas capas populares e nas suas elites indíxenas e progresistas. Galiza tiña que deixar de ser colonia interna espoliada á comenencia do poder económico celtibérico e transnacional. O povo cidadán galego tiña que ceibarse do tiránico poder estatal para ser dono dos seus recursos e preservalos e administralos para o seu proprio benestar. Cumpría unha nova cultura de desenvolvemento harmónico, equilibrado e sustentábel, oposta ao "desarrollismo" cego e depredador que só facía medrar fortunas alleas enxendrando miseria, paro encuberto e emigración.
Na vangarda desa pacífica revolución cultural cívica e política, man con man dun mangado de supervivintes curtidos nas etapas máis duras da loita antifascista, estaban fatos de xente nova que, en só un decenio, déralle a volta polo forro á conciencia social do país e coidaba ter ao alcanzo da man a terra prometida polos devanceiros de pre-guerra. Eran intres de aceleración histórica, e todo semellaba poderse mudar e transformar a fondo velozmente. E simultáneamente. Pois simultáneamente pensábase e actuábase en diversas frontes. Simultáneamente mobilizábanse as xentes contra os desmáns, antes impunes, do poder económico e político, e elaborábanse alternativas encadradas en coordenadas inéditas e fundadas en valores rexeneradores da sociedade.
A lóxica do común: eis o ganduxo que enfía uns cos outros os múltiples episodios daquil fascinante período de cachoeira popular criativa e combativa. For Baldaio, as Encrobas, Somozas, As Pontes, Xove. Fosen mobilizacións labregas, obreiras, viciñais, estudantís. Tratárase dos ecosistemas costeiros, dos recursos mineiros, da enerxía nuclear, da conversión dos cursos dos rios en cremalleiras de encoros e represas hidroelétricas. A lanzadeira que ía pasando o fío entremedias desas diversas frontes de combate e matinación enleábaas nun mesmo tecido, imaxinado e deseñado cunha mesma racionalidade colectiva: a da lóxica do común fronte á inxusta irracionalidade social dun opresor poder daquela antidemocrático e máis do capital que o mantiña aínda empoleirado nas institucións políticas españolas.
Esta terra é nosa e non de quen pensades -coa palabra final acaída para que cadrase a rima- era a sentencia que definía a trabe mestra desa lóxica do común en loita polo seu, ou sexa, a soberanía popular dos galegos e galegas de nación. Mais, mesmamente por ser comunal e non duns poucos, a terra cumpría mantela na sua simbiose co ser humán galego e en condicións de facela perdurar. A terra, é dicir, a natureza, o territorio, o mar. Os recursos, os seres vivos, o ár, a tona do chan e máis o sochán. Iso todo, con nós mesmos incluídos, era a Terra prometida dos devanceiros, a herdanza que o común daquela se aprestaba a recuperar, cultivar e gobernar.
Velaí o contexto no que a xente nova do entón aborda a esculca dos recursos mariños do noso país -e no que agroman iniciativas anovadoras no seu cultivo, na acuicultura. A esculca, primeiro. Eu podería dar testemuño, se cumprise, mesmo con nomes e rótulos, da manchea de traballos de distinto calado e envergadura que a xente nova en curso de licenciarse ou recén licenciada xa nas ciencias sociais andaba polo entón a elaborar no eido temático do mar, a economía mariñeira, os recursos mariños, a morfoloxía da pesca, o marisqueo, a acuicultura. Eidos até daquela só abordados -ilustres pioneiros aparte- polo labor dos científicos integrados en centros de investigación de oceanografía, bioloxía mariña ou tecnoloxía pesqueira que, como é obvio, viñan de ben atrás. Iles conformaran unha avenza de coñecemento acumulado coa que os economistas novos contaban ao esculcaren na faciana socioeconómica do noso universo mariñeiro para transformalo dende dentro. Porque a esculca ía orientada cara a acción política, como fundamento e guía dunha estratexia de desenvolvemento no que o común mariñeiro debía ser protagonista e beneficiário, non suplantado, non convertido e espeitador do aproveitamento alleo dos seus proprios recursos reais e potenciais. Tratábase de non repetir episodios da historia pasada, dende os "fomentadores" do XVIII aos conserveiros do XIX. Compría mudar o guión da historia, poñer o coñecemento sistemático ao dispor de quen tiñan o coñocemento empírico, pór os novos medios técnicos en mans das xentes que tiñan no mar a vida e o traballo.
As iniciativas, logo. Tamén nisto podería eu testemuñar, se for preciso. Biólogos e economistas recén graduados insírense na nacente rede loxística dos plans (?) de reforma do sector pesqueiro e marisqueiro, onde converxen e conviven con mozos procedentes do mundo mariñeiro que están a formarse en capacitación especializada. Paralelamente, os centros de investigación mariña, con sangue novo tamén, dinamizan as liñas de esculca proxectadas cara a solución prática dos problemas estruturais do meio mariño e do aproveitamento racional dos seus recursos. Coa racionalidade ecolóxica do equilibriodas cadeas tróficas na bioloxía mariña, e coa racionalidade social do benestar do común no deseño económico dos procesos produtivos.
Nese marco, nesa cosmovisión do mundo do mar como un ecosistema engarzado coa estrutura social da economía mariñeira, a acuicultura avalíase coma un camiño real da transformación reformadora. Para empezar, mais non só, no eido do marisqueo: pasar de extraer a cultivar, eis o salto -como da caza á gandeiría, dicíase xa entón. Si. Mais, quén e cómo, e para quén tamén. Lembro densas e apaixoantes sesións de traballo en grupo pluridisciplinar, integrados tamén na análise e o debate protagonistas do mundo mariñeiro activamente implicados nas arelas e os proxectos de reforma progresista dese eido que era o seu -que debera pertencerlles. Cultivos mariños, si, mais non só a flote, nos bancos marisqueiros comunais tamén. E cultivos en parques, si, mais en rexime de policultivo, non monocultivo só de mixilón. E acuicultura de peixe, si, mais en "granxas" integrábeis nun meio sustentábel, non factorías industriais en terra de biomasa mariña comestíbel. E formas asociativas de base participativa, que revertesen os rendementos na propria xente do mar, e non "economías de enclave" do capital industrial no espazo físico e social costeiro. Porque é sabido que o esquema "fabril", introducido na manipulación da biosfera, reduplica os efectos perversos latentes na civilización industrial, que se disparan e deflagran ao emulsionaren coa lóxica do capital.
Mais, qué foi diso todo?. Naceron iniciativas, podería nomear ás pioneiras. Mais a instancia polìtica, con esceicións ben contadas, desertou das suas obrigas: non houbo estratexia concebida e desenvolta nas coordenadas devanditas. Inda hoxe, intermitentemente, as xentes do mar reivindican cousas que hai trinta anos estaban xa propostas para se faceren. Os corsés corporativos supérstites do franquismo apretaron e atrancaron tamén o seu. As transnacionais consabidas praticaron o acoso e derrubo, no acceso á hatchery ou aos mercados, dos ousados que se aventuraban na acuicultura dos peixes planos, sen que o poder do "autogoberno" intervise en defensa e promoción dos proxectos empresariais indíxenas. O desenvolvemento potencial non se volveu real. Os pioneiros tiveron ao cabo que claudicar. Agora, os que esganaron a acuicultura de peixe, os que fixeron abortar un modelo sustentável e socialmente racional, marídanse cos que deberan defendelo e propulsalo, para implantaren, nun valeiro social, enclaves industriais de fábricas de peixe a treu -son os clavos de cristo no escarnecido mundo ribeirán. A terra, si, interesa: o home está de máis.

III. Enerxía a todo gas
É vos unha historia patética. Queredes que así e todo vola conte? Pois velaí vai, logo. Primeiro fora a enerxía hidráulica transformábel en eléctrica: o potencial do país dos mil ríos coa orografía máis movimentada de toda a Penínsua. Sinalárao Valentín Paz Andrade nun seu libro pioneiro, Galicia como tarea: perderamos o tren da revolución industrial baseada na siderometalurxia, porque o noso sochán carecía de carbón de hulla e, asemade, o mineral de ferro que acobillaba non tiña, nen de lonxe, a calidade do famoso "rubio" vizcaíno, base da siderurxia vasca con carbón británico carrexado de volta nos mesmos buques que levaban mineral para aló. Non fora, pois, por falla de ideas e iniciativas: os altos fornos de Sargadelos foran precursores, inda no XVIII -mais funcionaban con carbón vexetal, feito a custe das fragas de frondosas da Mariña. Así que non fora, non, por falla de luces, no século delas. Fora por falla dos recursos básicos para esa caste de metalurxia e, primordialmente, do recurso enerxético fósil: o carbón de hulla. En troques, dicía o Valentín, tiñamos unha nova oportunidade coa "hulla branca": a enerxía hidroelétrica.
E así foi. Dixen que así foi? Corríxome: foi así tocantes ao aproveitamento da enerxía hidráulica para transformala en eléctrica; pero non foi así no aproveitamento da nosa enerxía hidroeléctrica para a transformación do noso país, é dicir, para o desenvolvemento industrial da economía galega. Nen sequer para os usos non industriais, for domésticos ou públicos, da enerxía eléctrica producida eiquí. Esprícome. Programouse o que deu en chamarse "aproveitamento integral" dos ríos galegos para a produción de eleitricidade. Enténdase: conversión dos cursos dos ríos en cremalleiras de represas e encoros en cadea. Resulta doado abesullar o que supuña un proxecto así para un país tan densamente povoado en habitat rural esparexido, como era daquela o noso, e onde máis de dous terzos da sua superficie era monte, as terras de labramio apenas unha sexta parte e, fóra das terras chás e penichaos, as millores veigas e cultivos intensivos achábanse nos vales, as ribeiras e as bocarribeiras -en léxico de don Ramón. Polo demáis, o resultado está hoxe mesmo ben á vista, inda con non chegar a ser "integral" a execución do proxecto programado daquela -meigas fóra, porque a intención é coñecida aínda agora. O que non está á vista son os custes económicos, sociais, ecolóxicos e meioambientais enxendrados polo aproveitamento hidroelétrico e padecidos por todos -o campesiñado,a natureza, o capital social básico do país- menos, precisamente, polas empresas concesionarias da esplotación enerxética dos ríos galegos. Iso non está á vista. Está na nosa intrahistoria -e, só a cachos, na clausura das hemerotecas.
A produción de enerxía galega pegou un ascenso vertixinoso. Non así o consumo interno. Pasouse axiña a "exportar" case dous terzos da produción. Investíuse en tendidos para levala fóra, cara Celtiberia. Non na rede de distribución interna. Ao pé dos saltos, á beira dos encoros, as aldeas non tiñan alumeado. Ou o que tiñan era de risa. Cos cartos dos emigrados, os paisanos encetaban a mecanización agraria: as munxidoras eléctricas non funcionaban; para pór a andar un motorciño de nada compría desenchufalo todo e apagar as luces da casa. Apandamos co asolagamento dos vales, pero, por mor das famosas TTU -tarifas tope unificadas- pagabamos a enerxía ao mesmo prezo que a centos de kilómetros de eiquí, pesia as perdas polo transporte en alta tensión a longa distancia. É coma se en Venezuela pagasen os carburantes ao mesmo prezo ca en Europa. Nen a industria, nen o agro, nen os fogares, nen as instalacións públicas galegas puideron aproveitarse para nada da "vantaxe comparativa" de sermos excedentarios en enerxía eléctrica. A enerxía producida emigrou ao mesmo tempo que centos de miles de labregos e labregas: en pleno apoxeo do "desarrollismo" español, o sector industrial galego non foi capaz de absorber nen a metade da xente que abandoaba o campo. Foi así, groso modo, como perdemos tamén -fixéronnos perder- o tren da "hulla branca" anunciado por Paz Andrade. Véxase, para mostra, Sidegasa, en Teixeiro, a única factoría de siderurxia non integral, con ferro vello reducido en fornos eléctricos: foi desmantelada en aras da reconversión siderúrxica europea, recén ingresado o Estado español no paraíso do Mercado Comun. Ou véxase o escándalo de plans tan serodios con nomes tan elocuentes coma "Electrificación rural" ou "Millora eléctrica de Galicia": cartos públicos a esgalla ás empresas eléctricas para faceren, á fin de século, o que tiñan que ter feito e non fixeran en decenios de espoliación das concas e os recursos hidráulicos dos ríos galegos. E nen con ésas.
Así que primeiro fora a enerxía hidroelétrica, dicíavos. Mais logo veu o turno dos lignitos para centrais térmicas: Meirama e As Pontes. Seica había lignitos tamén na Limia, debaixo do que fora lagoa -a de Antela, desecada. Saltara o tema no Parlamento de Fonseca, anos oitenta. Así que faltou un tris para que esbandullasen a Limia tamén -se cadra salvouse porque disque, coido recordar, estaban a moita profundidade, nos arrabaldos do inferno dos cobizosos, e non ousaron furar tan fondo, non foran chamuscarse. Pero non se salvaron As Encrobas, pesia a resistencia labrega liderada por Moncho Valcárcel, o rexo cura de Sésamo. Por certo que, cando se publicaran parte das listas negras do 23-F, o Moncho figuraba nelas como que tiña todo un arsenal de armas na sancristía da igrexa. Meu santo: il que nunca tan sequer dera unha ostia fóra da comunión. En Meirama e As Pontes repetíuse o conto dos encoros -só que, no canto de asolagárense vales, fixéronse caborcos imensos coma cráteres de meteoritos enormes caídos do ceo sobre as nosas cabezas.
Repetíuse, digo, o conto da espoliación de recursos naturais para nada, poisque o sistema eléctrico español seguíu na mesma: apandamos nós cos custes todos sen participarmos nen res nos beneficios nen en vantaxe ningunha para o desenvolvemento económico nen industrial. Mais empiorouse o conto en duas novas dimensións perxudiciais: recursos esta vez fósiles, portanto non renovábeis, e grave contaminación da atmósfera. Iso si: a potencia das novas centrais térmicas era incomparábel coa das hidroelétricas. Facédevos unha idea: cada unha das catro turbinas das Pontes ten unha potencia de trescentos cincuenta megawatios; o famoso salto de Belesar, onde mataran ao Piloto cando xa era inofensivo, non chega aos douscentos.
Así que a produción eléctrica "galega" pegou outro chimpo monumental. Claro que desque As Pontes entrou en actividade, cáseque a metade da enerxía producida ía destinada -e a prezos de favor, agora si- ao novo complexo metalúrxico do aluminio montado por duas transnacionais co INI na Mariña, en San Cibrán: o consumo enerxético dese complexo equivalía a un seis por cento da produción eléctrica española enteira naquela altura. Rizaramos o rizo: tiñamos un enclave de espoliación mineira para un enclave de enerxía termoelétrica ao servizo dun enclave de metalurxia do aluminio. Mais, nas estatísticas, Galiza sobranceaba en produción de eleitricidade e en produción de aluminio metal en tocho: cousa de meio millón de toneladas, nos primeiros postos do ranking europeu. E iso éravos "desarrollo" a todas luces -eléctricas, claro- ou seica non?.
Meirama e As Pontes esgotaron os respeitivos lignitos pardos en pouco máis de dous decenios -ademáis de levar a contaminación da atmósfera, a níveis proibitivos, até a Maía e o Courel. Si. Contábame o finado Apolinar que, hai anos, saían de Brión camións a eito carregados de cereixas. Até que entrou en produción Meirama: mirraron cerdeiras a mazo. E o Courel, pola altitude e a posición xeográfica, figura como un dos pontos máis castigados polos fumes contaminantes das Pontes con ventos do cadrante norte. Ora, esgotados os lignitos, qué facer? Para Meirama, a corte fraguiana achoulles ás eléctricas unha brillante solución, moi propria ademáis desa peculiar cultura política: queimar o lixo todo da Galiza. O lixo físico, material, enténdese. Mais, e para As Pontes? Tate: o ciclo combinado con gas natural.
E velaí o proxecto Reganosa. Velaí o fío invisíbel que nos conduce a Mugardos, na glotis da gorxa da ría ferrolán. Na versión enxebre fisterrán do "triángulo das Bermudas", o vértice nordesío cadra xustiño en Mugardos, mira ti, frente por frente do arsenal ferrolán -ría por medio. O rótulo indicador dese vértice leva esta curiosa lenda: "enerxía a todo gas". Euforizante, ela. Mais, agora que o penso, iso ben merece outra prédica dominical. Si, xa sei, profana. Até xa.

IV. Gas licuado
En países, sociedades e culturas como a nosa, industria e industrialización funcionaron adoito e inda arestora funcionan primordialmente como unha mitoloxía, e non como unha civilización. O mito, dicía Barthes, "é sempre un roubo de linguaxe". A civilización industrial é unha realidade histórica : a sua conversión en mito, a sua mitificación, transfórmaa nunha orde natural inalterábel -o mito "transforma a historia en natureza". Ese roubo fai desaparecer o sentido do conceito encerrado na palabra, e convírtea nunha mera forma, nun fetiche que oculta e sustitue á realidade -de xeito análogo a como a "pantalla mediática", na comunicación de masas, oculta e sustitue a realidade e o sentido dos acontecementos.
Este sarillo de matinacións suscitóumo antonte a leitura dunhas probas de imprensa. Textos meus en proceso de reedición. Con tal motivo descubrín -esquecérao por completo- que, hai trinta anos nada menos, xa arremetera eu contra a conversión en mito da industrialización da Galiza. Dicía eu xa daquela cousas como esta: "Cada país, cada formación social en cada fase histórica, require a fabricación e o manexo de mitos acaídos á sua idiosincrasia e ao tipo de estupefaciente que millor poda afastalo das reivindicacións fundamentais -perigosas decote, mesmo por séreno, para os poderosos. Ao noso, por ser periférico e subdesenrolado, tocoulle, entre outros, o da industrialización". Ou como estoutra: "A imitación do modelo de sociedade industrial que leva acobillada toda a irracionalidade do sistema económico vixente, únicamente pode facer seguir a sangrar o noso potencial económico a prol dos favorecidos de sempre".
Penso que o acontecido dende aquela confirma a validez da diagnose e o vaticinio -pesia seren meus. Onda nós, o mito da industrialización funcionou coma o espellismo dun oasis para os camiñantes no deserto : aturamos tódolos custes e penalidades para acadalo, mais nunca demos chegado a il porque se alonxaba conforme camiñabamos. Utilizouse coma un engado para chucharnos o sangue, as enerxías e os recursos -o das enerxías relatéivolo días pasados. Entramentras, na prática, o que se fixo foi na direición inversa: desindustrializarnos, demoucar os nosos ramos industriais máis circios e estratéxicos, e provocar unha hipertrofía dos servizos e a especulación -a famosa "terciarización" da nosa economía, cada vez máis fráxil e dependente. Pero nunca apostar por outro modelo alternativo e non periclitado, por outro conceito de "industria" e de actividade "industrial". O caso estaba en manternos amarrados ao tiovivo das funcións subsidiarias do progreso dos outros, da "extraversión" da nosa economía. E que interiorizásemos ese destino como fadalmente proprio, até o ponto de rifarmos entre nós, se for preciso, na preservación das pezas chave dese tiovivo infernal. Pois iso, mesmamente iso é o que fixemos no asunto Reganosa en relación coa central das Pontes. No canto de reformular o futuro "industrial" desa comarca, convirtímonos en adalides da supervivencia da central termoeléctrica -ou sexa, do rodopio de enclaves mineiro, enerxético e metalúrxico que xa vos espriquei. Inda que fose a custe de pórmos en perigo o ecosistema da ría ferrolán e a seguridade física dos cidadáns que a habitan. Vexámolo, logo, para deixar as cousas en claro.
A mina, primeiro. Resulta curioso, inda que seica nunca chamou a atención, o feito de que a esplotación dos xacementos galegos de lignitos pardos -As Pontes e Meirama- se encetase cando, no centro do sistema, xa ía moi adiantada a crise do ciclo histórico da mineiría do carbón como recurso enerxético fundamental da civilización industrial baseada na metalurxia do ferro. Mesmo tamén do seu emprego para a sua transformación en enerxía eléctrica. O primeiro fenómeno comenza hai máis de meio século, en paralelo co progresivo desprazamento do aceiro polo aluminio, e portanto da siderurxia en altos fornos pola metalurxia do aluminio meiante a electrolise. Precisamente a criación da CECA -Comunidade Europea do Carbón e o Aceiro- como precedente da CEE -Comunidade Económica Europea (1957)- é a resposta das principais potencias do capitalismo industrial na Europa continental para amañaren a xestión desa crise. O segundo fenómeno sobrevén a seguida, co apoxeo do petróleo como recurso a baixo custe -a prezos irrisorios para os subdesenvolvidos paises produtores.
Pois aínda pasarán dous decenios antes de que se aborde, a finais dos anos setenta, a esplotación dos lignitos galegos para producir eleitricidade. Certo que, polo medio, xurdira a famosa crise do petróleo, polo acordo da OPEP de elevar bruscamente os prezos. Mais o factor determinante é outro. O grupo Barrié, concesionario de Meirama, ademáis de ter o virtual monopolio da distribución de eleitricidade no mercado galego, xa era o propietario de Alugasa (Aluminios de Galicia). E o INI, titular dos xacementos das Pontes -que esplotaba a baixo ritmo para producir abonos nitroxenados- embarcárase con Alcan e Pechiney no proxecto do complexo alumina-aluminio de San Cibrán -ao que tamén se apuntou Alugasa. Coa esplotación dos lignitos de Meirama e As Pontes para as correlativas centrais térmicas Galiza convirtiuse de sócato na primeira produtora peninsuar de carbón. Xa non o eran Asturias nen León coas suas minas de antracita e hulla. Érao Galiza cos seus lignitos pardos, con altos contidos en impurezas de xofre, e pola mesma gravemente contaminantes da atmósfera ao seren queimados in situ a esgalla. Mais Galiza ficou sistemáticamente á marxe -ou ao sumo na marxe- dos planos anti-crise do goberno español para a mineiría do carbón. E tamén, portanto, de calquer caste de previsión para a continuidade das duas centrais cando os lignitos se esgotasen. No tocante ao goberno autónomo, os compromisos fraguiáns para a viabilidade das Pontes valeron para o que adoitaban valer: máis fume ca o emitido pola xigantesca cheminea, só que con outra caste de contaminación -a dos estupefacientes mediático-propagandísticos consabidos.
Paralelamente, irrumpira no cenario enerxético outra fonte en constante expansión : o gas natural. Con duas modalidades de transporte do lugar da extracción ao de destino para o consumo. Unha, os gasodutos. Outra, a licuación en orixe, transporte en buques gaseiros, retorno ao estado gaseoso en plantas regasificadoras estratexicamente situadas -e dende alí, distribución por terra en ramificacións de tuberías ad hoc. Nos primeiros mapas de anteproxectos de estacións regasificadoras figuraba localizada unha delas en Galiza, no golfo Ártabro. Non así en Asturias nen Euskadi. Porén, noutros subseguintes, a "galega" desaparecía, mentras o goberno vasco emprendía pola sua conta a construción dunha no porto exterior de Bilbao. Ian decorrendo os anos noventa, e nen o goberno español nen o galego daban un só paso a prol da hipototética planta galega. Os lignitos das Pontes ían camiño da extinción, comezábase a importar carbón para ralentizar a esplotación da mina, e Galiza levaba trazas de ficar fóra da rede de plantas regasificadoras, co cal o ciclo combinado con gas para a continuidade da central das Pontes volatilizaríase literalmente. E xa se sabe : peche da central, obreiros á rua, e máis tódolos etcéteras -ou queimar a mazo carbón de importación ao custe que fose en prezos e contaminación. E entrou a vertixe nos eidos político e sindical máis implicados no problema.
Ora, a carencia de decisión do poder político foi suplida por unha audaz decisión empresarial: tomou a iniciativa e emprendeu en solitario a aventura de conquerir unha planta regasificadora pola sua conta. Naturalmente, cos criterios e obxetivos do capital industrial privado, e non cos do interés público e o benestar social -e coa coñecida estratexia da anticipación, a presión e os feitos consumados. Así que un proxecto de relevancia colectiva para a política enerxética e industrial galega convirtiuse nun exclusivo e excluínte asunto de negocio lucrativo privado. Conseguintemente, as variábeis externas alleas ao cálculo de rendibilidade dun negocio -deseconomías externas, impactos sociais e ambientais, seguridade cidadán- ficaron excluídas de consideración: millor dito, pasaron a ser exclusivamente atrancos e interquinencias a superar meiante os procedimentos usualmente empregados polo capital neses casos. Incluída a habelenciosa conversión en dóciles aliados dos representantes políticos e sindicais dos previsibeis perxudicados polo colapso das Pontes se o proxecto "regasificador" fracasaba -e non, claro está, dos damnificados se o proxecto ía adiante nas condicións e emprazamento impostos polo interés do capital emprendedor.
Así chegamos á fase actual do conflito antre Reganosa e os cidadáns da ría ferrolán, ou viceversa. Mais, ollo: non é un conflito co proxecto dunha estación regasificadora. É un conflito coa sua ubicación e coas inadmisíbeis condicións da sua instalación. É unha reacción de autodefensa popular fronte á agresión que supón aos recursos, a meios de vida e traballo, aos ecosistemas da ría. Fronte á ameaza que constitue esa bomba potencial de gas licuado para as vidas dos habitantes de toda a redonda. Contra a arbitrariedade, a violación das leis e o desprezo aos dereitos e intereses do común cidadán con que se levou adiante o proxecto. Contra a deserción dos responsábeis políticos da obriga de defenderen a seguridade e o benestar dos cidadáns que os elixiron precisamente para iso. Contra a imposición dos criterios e intereses lucrativos empresariais privados por riba das implicacións sociais que, conforme di a Constitución, deben restrinxir o exercizo da propriedade privada. Cando do Prestige, os cidadáns tiveron que suplir, coa sua autodefensa, a deserción do poder político das suas obrigas. Só que daquela tratárase inicialmente dun "accidente". Agora trátase de actuacións feitas a mantenta. Daquela a catástrofe consumárase. Agora outra catastrofe paira no ar sobre a vida da ría ferrolán e os seus habitantes. Compre impedir que poda chegar a consumarse. Compre clausurar a planta de gas e trasladala ao porto exterior da ría. Non é un problema local: é cousa de todos nós, cidadáns galegos libres e exercentes como tais.

V. Mitoloxía industrialis
As cismas do outro día non pararon de remoerme no caletre, mesmo despois de rematado de escribir o que vos dei a ler o domingo pasado. Que, a todo isto, non sei se o déchedes lido vós -non me estrañaría que non. Enredaba eu co mito da industrialización, por causa da leitura duns vellos textos meus que estaban agora no prelo para reeditárense. Deixáranme na gorxa o regosto acre e amarguexo da inutilidade dun esforzo pasado. O esforzo de elaborar unha diagnose para podermos atallar unha doenza social que se disfrazaba baixo síntomas equívocos e falaces, que fabricaba pistas falsas, de xeito que desorientaba o persoal sanitario encarregado da curación económica do país. E a inutilidade dos avisos desoídos, cando inda estabamos a tempo de remediar o mal, por mor da xordeira crónica e incurábel dos responsábeis -ou talvez irresponsábeis- da política económica doméstica.
Porque, trinta anos atrás, a piques de saírmos do túnel do tempo franquista para bañármonos no sol da democracia, estabamos xusto na ocasión de remediarmos o mal pasado, rematar co pesadelo, abrirmos ben os ollos e recuperar o norte para a nova andaina que, segundo parecía, iamos encetar de vez. A luz do sol e o norte no compás, é dicir, substituír os mitos polo uso da razón -ilustrada, a poder ser. Mais non, non foi así. Saímos do túnel franquista para adentrarnos no illó ultraliberal. Cáseque sen transición, e coido dicir ben: sen outra transición que o cambio político virtual bautismado con ese nome. Enlamazados nese illó, no que aínda andamos a debaternos hoxe, os mitos perduraron. Ou, se acaso foron sustituídos, fórono por dogmas. Vellos dogmas baixados do faiado, limpados de arañeiras e repintados -pero dogmas, ao cabo, e portanto antíteses da razón iles tamén: os dogmas son custión de fé, non de raciocinio. A qué, logo, facer análises nen diagnoses? De qué podían valer semellantes andrómenas?
De cisma en cisma, entroume o verme da curiosidade na memoria. Aquela presada de volumes da New Left Review dos anos setenta, ónde andarían iles? Seguramente armacenados na biblioteca do faio. Como os dogmas do conto? -jo, estaríache boa que lles pasase o mesmo. Alá fun comprobalo. Tiña idea de que os puxera á par da coleición do Grial dos anos sesenta, por ver se, por ósmose... Mais non, ali non estaban, nen noutro recanto ningún dos accesíbeis naquil espazo caótico de andeis ateigados de libros, revistas, carpetas preñadas de papeis, de canto, de pé, de costado, en ringlas, en pías, en caixas de carton estradas polo chan. Tal como a miña cabeza ás veces, non poucas, nos intres de dúbida, desconcerto, anguria, de perda de referencias perante a marcha do mundo, do noso e máis do outro, do que non tripamos nunca nen temos vivencias direitas dil, só as transmitidas por intermediários, e de aquela maneira.
Baixei de volta á biblioteca do estudo. Onde raio andarían aquiles volumes? Desistira xa de dar con iles. E néstas, alí estaban. Dérame a vista no lombo do diario de Anais Nin, anos trinta, arrodeado de obras de Miller e Durrell -como daquela. E xusto por riba, no andel de enriba, o retrinco da coleición da NLR que andaba a percurar. Arrecadei o feixe de volumes e paseinos febrilmente dunha man na outra como as cartas dunha baralla, lendo a escape nas capas. Ecco-li-qua! -que dicía a miña aboa-. Un debate moi sonado no seo da esquerda -pensante- do entón. Myths of Underdevelopment: un provocativo ensaio de Bill Warren encol do imperialismo e a industrialización capitalista na periferia do sistema. Logo, noutro número posterior, Current Myths of Development: a réplica de Arghiri Emmanuel, o economista africano que definira a "troca desigual" nos fluxos económicos antre a periferia e o centro do sistema. Relínos por riba. Alí estaba a orixe e a fonte ideatoria da miña arremetida, por aquiles mesmos anos, contra a conversión en mito da industrialización da Galiza que tirei a colación eiqui o outro día.
Debate no seo da esquerda, díxenvos. Porque daquela habíaos, ben serios, rigurosos, e moi fecundos por certo. E antre posicións que compartían o custionamento radical do sistema-mundo xa vixente daquela, ningunha delas contemporizadora con il, portanto. Non é que agora non os haxa, pero escasean ou fican na epidermis dos fenómenos, cando menos nas nosas latitudes. Padecen o mesmo andacio de larvado derrotismo -ou se cadra conformismo resignado- que inzou coma os alcolitos nos ermos da esquerda e do nacionalismo políticos. E con análogo efeito de desecaren e degradaren o chan nutricio das arboredas rexeneradoras do noso habitat social -das nosas fragas e debesas libertarias.
Tanto Warren coma Emmanuel combatían o "sistema internacional de desigualdade e esplotación denominado imperialismo" -en palabras do primeiro. Mais analisábano con lentes e ópticas diferentes. Warren cos da cultura da esquerda ortodoxa do centro do sistema. Emmanuel cos do pensamento heterodoxo da periféria, forxados na epopeia da auto-descolonización. Lidas agora as diagnoses e os pronósticos de ún e outro, o tempo corroborou os de Emmanuel, todo o acontecido dende aquela deulle a il a razón. Mais é curioso: seguramente Emmanuel sentiríase satisfeito de ter acertado na diagnose, pero pesaroso de que os feitos confirmaran os seus pronósticos. Porque, tamén pra il, esa corroboración deixaríalle na gorxa o regosto acre e amarguexo da inutilidade -fáctica cando menos- do esforzo investido a prol dunha diagnose utilizábel para atallar unha grave doenza social da humanidade. Unha doenza que se disfrazaba baixo síntomas equívocos e falaces, capaces de desorientar mesmo a camaradas de combate tan lúcidos coma Bill Warren, neste caso.
Pero, a fin de contas, ámbalas duas mensaxes, a do Warren e a do Emmanuel, emitidas en cadanseu código cifrado, mais dirixidas ámbalas duas aos estrategas das políticas sociais e económicas alternativas ás imperantes, foron desoídas ou malentendidas tanto unha coma a outra, no centro e na periferia tamén. O aleicionador debate, fecundo no universo criativo dos idearios emancipadores, non foi escoitado polo persoal sanitario encarregado da curación das doenzas sociais da humanidade. Non se disiparon as mitoloxías do desenvolvemento nen as do subdesenvolvemento tampouco. Perdurou o industrialismo como mitoloxía tanto no centro canto na periferia do sistema. O acerto de Emmanuel foi, nesta dimensión, infortunadamente inútel. Ao cabo, a burguesía -o capital- fai coma o cuco: pon os ovos nos niños dos paxaros inocentes. O que ocorre despois non precisa de espricación: é abondo coñecido -por experiencia.
Mais, en qué nos atinxía a nós? De qué xeito nos atinxe aínda? Ilustraréivolo cunha escueta mostra. Dicíalle Emmanuel a Warren que "cando il falaba de transferencias de poboación activa dunha "agricultura atrasada" a unha "industria moderna", simplesmente esquencía que tamén existe unha "agricultura moderna" e unha "industria atrasada" ". E engadía logo: "A superioridade dos países desenvolvidos sobre do Terceiro Mundo non consiste na meirande porción representada pola sua industria no produto nacional, senón en que tánto a sua industria como a sua agricultura están a un nível moito máis alto que as do Terceiro Mundo". Relémbravos algo isto onda nós? A "mitoloxía industrialis" impuxo, onda nós, o dogma de que o problema estribaba na obesidade, digamolo con humor, do sector agrario, e a solución pasaba por sangralo para facerlle transfusións ao industrial. E sangrárono, sí, unha vez e outra -até extenualo por desnutrición. Mais as transfusións dese sangue non foron parar á industria. Porque os nosos manciñeiros non remediaran a extraversión do potencial económico galego. Non se ocuparan de restruturar a rede de condutos financeiros, comerciais, empresariais e institucionais pola que os nosos recursos primarios, a nosa forza de traballo e o noso excedente económico en fluxos reais e monetarios fluía cara fóra do noso espazo económico proprio. Non escoitaron a ningún dos que, como Emmanuel, desenmascararan os "mitos do desenvolvemento", levantáranlle a careta á mitoloxía do industrialismo e puxeran en coiros a sua índole de estupefaciente para manter a povos dominados coma o noso na sua condición alienada de servos úteis só para a prosperidade de l"homme aux écus, vituperado por Voltaire. Asi nos foi. Asi nos vai aínda, non si? Mais, chegado a este ponto, parei de cismar. Devolvin os redivivos volumes da New Left ao seu sitio: agora xa sei onde están. Luídos e gastos por fóra; celmosamente vizosos na súa libérrima floresta interior.

VI. Auto-odio de elite
Penseino moitas veces e coido que, nalgunha ocasión, até o puxen por escrito. Que iste, o noso, era un país no que as elites adoitaban reproducir, levadas ao paroxismo, as eivas e tangaraños que elas mesmas denunciaban e atribuían ao común da nosa xente. Dito deste xeito, pode resultar ser unha afirmación desmesurada, ou unha simplificación abusiva. Relativicémolo, logo, se queredes. Poñamos que certas elites, por caso, non todas elas. Mais, ben mirado, non é preciso : toda atribución xenérica refírese a un conxunto, mais enténdese que non necesariamente atinxe como atributo a todas e cada unha das partes. Portanto, prefiro deixalo como estaba enunciado de primeiras, como fenómeno atribuibel xenericamente ás elites do noso pais en conxunto. Porque aínda que se dea só nalgúns dos seus segmentos, diferentes ademáis segundo de cál eiva se trate, o caso é que o fenómeno atínxeos no cerne mesmo da sua natureza, porque é contraditorio coa sua condición social de elites, mesmamente. Noutras verbas: a paradoxal anomalía consiste en que unhas xentes que se autoconsideran elites, incurran en comportamentos eivados que elas mesmas consideran atributos negativos peculiares da xente do común deste país (dos paisáns).
Mais é hora de saírmos do enguedello no que estou a enlearvos.
Vexamos. Na análise dos grupos e clases sociais dun país pódese chegar a deseñar unha caracterioloxía que permita identificar a cada unha delas polos seus peculiares atributos, tipificábeis socialmente en termos de valores positivos e negativos que configuran unha ideoloxía. Pódense establecer así uns arquetipos e unha norma para cada un díles, e considerárense socialmente normais as actitudes e comportamentos congruentes en cada grupo coa sua norma -coa súa ideoloxía. Confírmase así unha identidade colectiva de clase, que caracteriza ao conxunto dos seus membros. O anómalo será o comportamento conforme á norma doutra clase diferente, é dicir, "desclasado" -máxime se esoutra clase é antagónica, e portanto implica unha posición antitética como arquetipo ideolóxico de valores.
Pero ademáis, á marxe dos arquetipos que podan resultar da análise sociolóxica, cada grupo ou clase social "faise" un retrato de si mesma e máis das outras cos lentes da sua propria ideoloxía. Eiquí o normal será que o grupo ou clase dominante "fabrique" un retrato pexorativo do dominado -e que ademáis tente inculcarllo e facerllo asumir como autorretrato: procedimento de alienación que destrue a autoestima das clases dominadas e contribue, tendencialmente, a perpetuar a dominación. Por iso a recíproca, de primeiras, non se dá : os grupos dominados só comenzan a confeccionar unha visión crítica, un retrato en negativo do dominador desque se dotan de instrumentos e mecanismos de desalienación -desque elaboran unha ideoloxía de autoafirmación emancipadora. Mais o que non só resulta anómalo, senón que nunca acontece alén dunha casuística individualizada, é que o grupo dominante incorpore e practique as actitudes e comportamentos que configuran o retrato pexorativo que il mesmo fixo do dominado para destruir a sua autoestima e mantelo na hipnose da sumisión. Noutras verbas, as clases dominantes sementan nas dominadas o autoodio -que incluso se permiten logo diagnosticar pedantemente como "complexo de inferioridade"- mais cóidanse ben de pillaren ese andacio en retorno elas mesmas.
Se así é, groso modo, como funciona ese mecanismo nas relacións de dominación entre clases sociais, de xeito análogo opera nas que se dan entre povos e culturas identitarias. Análogo, si, só que máis complexo. Porque máis complexos son, neste caso, os suxeitos colectivos entre os que se dá a relación de dominación e opresión. Primeiro, porque unha clase social é, por definición, un conxunto ideolóxicamente homoxéneo -cousa que un povo non o é. Segundo porque, socialmente, un povo non é un magma: está estratificado en clases -e por esa estrutura pasan, como por un lente deformante, os fenómenos que determinan a opresión social, cultural e política dese povo como tal no seu conxunto. En fin, porque a clase dominante nun povo oprimido está sometida á sua vez ao dominio dos mesmos poderes que exercen esa opresión -e por ese vieiro sí que prende nela o andacio do autoodio. E reduplicado, levado ao paroxismo -porque ela, a diferencia das clases populares, sí que aspira a desprenderse da identidade común co povo do que, malia todo, forma parte. Padece, digámolo así, un autoodio non común, non "vulgar": un autoodio "de elite". O autoodio pior de todos, o máis letal, para ela mesma e para o país enteiro -porque a paralisa e incapacita para o seu presunto rol dirixente.
As manifestacións concretas dese síndrome son moitas e moi diversas, e calquer cidadán espelido pode detectalas na vida cotián, nas controversias e debates políticos, no que se lé ou escoita nos meios, no que se fala en diferentes círculos de relación, no que se opina en variados eidos profisionais, no que argüen orgaizacións empresariais, ou inclusive sindicais. E mesmo, no culme, en posicionamentos e declaracións de instancias institucionais autótonas e autónomas, sexan feitas formalmente polos seus órgaos ou informalmente, digamos que "por libre", por calquera dos seus ocupantes ou inquilinos. Inda neste pasado período vacacional hóuboas a eito, se cadra por non teren, na folganza, millor cousa que facer. Mais, nese caleidoscópico repertorio casuístico, hai alguns eidos temáticos nos que abrollan os leit motifs predominantemente recurrentes da inconsciente manifestación do "autoodio de elite". Un diles é o da cultura e o idioma proprios deste país -o noso, non sabería dicir se o diles tamén. Outro, o da propria integridade territorial e humana dese mesmo pais como tal. E outro, enfin, o da encomenda da defensa política dos intereses proprios -sexan entendidos coma os do país ou coma os das suas elites, que ben sei que é moi distinto.
Os tres teñen en común o seren formas de auto-negación. Dito doutro xeito: manifestacións reactivas adversas da falla de asunción da identidade colectiva como povo, e inda máis como nación, agudizadas por unha difusa perceición da posición interna de clase e do rol "emisario" das suas elites dominantes nos resortes da opresión nacional, padecida primordialmente polas xentes do común, polo sustrato popular da sociedade. De aí a sua analoxía cos fenómenos característicos das situacións coloniais menos ostensíbeis. A falla de asunción da integridade territorial e humana do país -o binomio terra e home, relembrémolo- e portanto a ausencia dese referente, exacerba o andacio do individualismo e do localismo. Andacio que eiquí non é prerrogativa só dos chanzos inferiores da xerarquía de poder social, senón que atinxe igualmente aos grupos oligárquicos do cume da pirámide, como resulta patente no caso, por exemplo, do mal chamado "coruñesismo" -poisque precisamente o común dos cidadáns coruñeses non o profesan. "O individualismo e o localismo son os sucedáneos que sustituen a falla dunha madura conciencia de clase e dunha conciencia nacional burguesa": alguén escribíu isto hai decenios, e a sua vixencia paréceme evidente.
A encomenda da representación e defensa política dos intereses proprios a intermediarios que mercadean con ela, no canto de dotarse de armas e instrumentos partidarios xenuinos e baixo control direito, é unha forma de auto-negación inda máis elocuente e perniciosa, e que leva trazas de resultar incurábel. "Se as superestruturas partidarias teñen o seu correlato na estrutura social, ou viceversa, ¿úla a burguesía galega, no período contemporán precisamente máis propicio para a sua expresión política autótona?": tamén isto semella evidente na realidade de agora mesmo. E, enfin, o máis sangrante: o auto-odio en relación coa cultura e o idioma proprios do povo galego. Sangrante, literalmente, porque atinxe ao corazón da identidade comunal, á "comunidade de cultura" que dixera Bauer, e que até o galeguismo máis morno, como por caso o piñeirán, afirmaba como cerne irreductíbel da nosa identidade colectiva. A sua negación é, se cadra, a expresión máis radical e paroxística do autoodio "de elite", a máis alienadamente auto-excluínte. Xa vai pra un século que o diagnosticara Victoriano Taibo: "O galego que non fala/ a língua da sua Terra,/ nen sabe o que ten de seu,/ nen é merecente dela".

VII. "Imbéciles e escuros"
Acórdaseme de, cando novo, terllo escoitado relatar a don Ramón Otero. Co cintileo que lle asomaba aos ollos por tras dos lentes e o sorriso pillabán que lle frunxía o bico dos beizos cando narraba un sucedo divertido. Fora así, máis ou menos. Paseaba il co seu tocaio Valle-Inclán por unha rua de Compostela. Cruzóuselles alguén que, ao pasar, algo lle rosmou a Valle, se cadra algunha interquinéncia inconveniente. O caso é que Valle, no intre, volveuse e espetoulle un sonoro "Imbécil!" -que non tivo retruque, o fulano encolleuse e foise embora. Á bonomia de don Ramón -o de Trasalba- pareceulle excesiva a increpación, e reprendeulle afábelmente ao seu amigo insultar a alguén por tan pouca cousa. Valle non se inmutou. Só dixo, solemne, co seu tic zarabeto no falar: "No ez un inzulto: ez una definición". E os dous escacharon a rir.
Volvinme lembrar días atrás desa anécdota. "Imbéciles e escuros", no texto pondalián do Himno galego, é un insulto ou unha definición? Sabedes a que se armou o vran que hoxe remata polo lerio do Himno nas "galescolas". O Rajoy vacante -dígoo polas suas vacacións de visita domiciliaria, como as capeliñas aquelas das beatas de outrora- fixome relembrar o que dixera hai varios anos outro de igual nome, vicepresidente daquela do aznarato español. Ou era o mesmo? Non sei. Os nomes cadran, mais os alcumes non, porque a aqueloutro puñeranlle as xentes, de malnome, "el señor de los hilillos" -e a iste de agora seica xa non.
Nadaba daquela Galiza na abundáncia de piche ou chapapote -moi mal aproveitada, por certo, co caros que andaban xa no mercado os derivados do petróleo. O noso mar fisterrán éravos talmente o Mar Morto israelí. Afundirase o Prestige á altura das Cíes, mar por medio, despois de paseáreno as autoridades celtíberas durante días e máis días de sul a norde e volta, de norde a sul, perante as costas galegas. Todo para ben regar de piche o noso estéril litoral, a ver se esa semente prendía, xa que as prospeccións decretadas anteriormente polo xuntoiro fraguiano, en percura de petróleo, non deran bó froito. O recambio fora o Prestige afundido, pozo de petróleo envasado, do que manaba fuel a eito, só que sen tubería á superficie, de xeito que se botaba a perder no mar. Un cerebro gubernativo delegado resolvera o problema cun revolucionario trastorno das leis convencionais da física: disque dadas as baixas temperaturas do mar, á profundidade á que se achaba tan singular xacemento de hidrocarburos enlatados, o fuel, asegún fluía, solidificaríase de imediato, en forma de "adoquíns" de piche duro que acabarían por emergullar: abondaría apañalos, recolectalos en superfície, sen contaminación ningunha, e aproveitalos na pavimentación de estradas. Non riades, que o conto é triste -escribira o Daniel de Rianxo en Cousas. Pro, nesta ocasión, non fora conto ningún: foran, en esperpento, declaracións gubernativas institucionais. Así que a tal respeito, "imbécil", é un insulto ou unha definición?
Mais vaiamos ao "señor de los hilillos". Fracasada a operación "adoquin", por irreductíbel teimosía das leis da física, compría clausurar o xacemento de fuel mergullado no mar. Pero resistíase. Mandaron un batiscafo a ver, e nada: o hidrocarburo, teimudo il, fluía do Prestige. Fan calar ao delegado do adoquin, toma o relevo o vicepresidente: o que deita o Prestige non é nada de importancia, simplesmente "unos hilillos, como de plastilina", nada contaminante na imensidade do océano. Eis "el señor de los hilillos": insulto ou definición?
A todo isto, raparigos das escolas e institutos de toda Galiza, cos mestres e profes á frente, formaran unha cadea humá ao longo da Costa da Morte e Bergantiños. Unha impresionante movilización, feita co asentimento das famílias dos cativos, perfeitamente orgaizada, sen o menor incidente, sen asomo sequer de desorde calquera, como se pasaran todo o curso a ensaiala. Manifestación profundamente emotiva e conmovedora, cun elocuente simbolismo que o común da xente captara deseguida: solidariedade dos máis inocentes cidadáns entre si e coa xente da beiramar que, coas suas mans, erguera un valado humán frente á maré negra, o único dique que represara o chapapote, a única enerxía que defrontara a catástrofe provocada pola incuria do poder dos "ignorantes e férridos e duros" -con perdón. Se cadra o único que non se conmoveu foi o tal vicepresidente do goberno español. Tivo o coallo de dictaminar que os nenos foran manipulados: acusou aos mestres de manipularen "as mentes" dos rapaces -acusación análoga, por certo, á que guindaran os seus devanceiros ideolóxicos contra os mestres da República para represaliárenos.
Case simultáneamente con estes feitos producirase a invasión do Irak. Mentras as televisións transmitían imaxes de mulleres e nenos esmendrellados e escalazados nos mercados e nas rúas de Bagdad, no Parlamento da Galiza os representantes do aznarato cómplice desa masacre impedían, coa sua "férrida" maioría, que a cámara gardase un minuto de silenzo polas vítimas inocentes que tódolos demáis solicitabamos. Certo que as bombas ianquis non manipulaban as mentes dos nenos iraquís. Limitábanse a desmembrárenlles os corpos. A manipulación mental era privativa dos mestres galegos cos seus escolinos cando da maré negra do Prestige. Era, dixen? Vólveo ser arestora sobre os inocentes das "galescolas", sometidos á tortura anímica de escoitaren o himno da sua nación -manda truco, quén llo diría a Pascual Veiga, co fermosa que é a música que compuxo. E se cadra, por riba, cantáreno, oes, no canto de "había una vez un barquito chiquitito que no sabía navegar", mira ti qué listo era il. Porque o problema é que o himno galego ten letra, como a Marsellesa, só que dun tal Pondal, e non de autor anónimo popular -cousa que, polo demáis, renxe coa reclamación de poder popular nacionalista. É problema, digo, porque, por caso, a Marcha Real española non a ten -e así non pode conter vocábulos que resulten insultantes pra ninguén. Se acaso, o son. Digo o son, non a melodía, porque carece dela: é un soniquete elemental montado coa tónica, a dominante e a terceira do acorde básico de maior. Lóxico: fora composto para cornetas sen pistóns da garda dun rei borbón. Non podía dar máis de si. Portanto, o problema está na letra. Repitámolo, logo: "ignorantes e férridos e duros, imbéciles e escuros", é insulto ou definición?
Consultemos aos que saben. En 1996, o filólogo Manuel Ferreiro, profesor na Universidade da Coruña, especialista na obra poética de Eduardo Pondal, publicou en Laiovento un libriño no que restituía a auténtica textualidade orixinal ao poema pondalián Os Pinos, letra do Himno declarado oficial polo Parlamento galego na lei 5/1984, de símbolos de Galiza. Unha reedición actualizada dese traballo ven de ser feita pola Libraría Couceiro, como galano aos leitores, co gallo da apertura da sua nova sede na Praza do Pan, ou sexa Cervantes, no casco antigo compostelán. O texto pondalián sufrira diversas alteracións deturpadoras, que Ferreiro puido subsanar grazas aos achádegos nos arquivos documentais da RAG. Non se subsanaron, en troques, no texto que figura na lei do Parlamento, malia os esforzos da profesora Pilar García Negro cando era deputada na cámara galega.
Nunha das notas ao restituído texto orixinal auténtico, Ferreiro comenta o "conflitivo" vocábulo "imbéciles". Di así: "Para a correcta interpretación do poema, convén notar que o latin "imbecillem" significaba "extremadamente débil" no sentido físico, e só tardiamente se comezou a aplicar nas línguas romances á debilidade de espírito e moito máis recentemente adquiríu o sentido de "parvo". Moi probabelmente, neste contexto, imbéciles é sinónimo de brandos ou molentes, adxectivos que aparecen múltiplas veces en construcións binarias na poesía pondaliana, para alén de compartiren o campo semántico con preguizosos, opción lexical da primeira versión enviada por Pondal a Pascual Veiga."
Xa vedes: a benevolencia de Pondal, na solvente interpretación pacificadora do profesor Ferreiro, non tiña intención aldraxante ningunha ao calificar de imbéciles e escuros aos ignorantes e férridos e duros que, iles sós, non entenden nen atenden a voz e o rouco son dos rumorosos. Xa podedes tranquilizalos a iles todos -se gostades de perdéredes o voso tempo en tan caritativo labor. Porque, canto a min, eu estou con don Ramón -Valle-Inclán, non Otero Pedraio, neste caso. Chamar "imbéciles" aos escuros ignorantes férridos e duros inimigos do povo galego, aos saboteadores da sua identidade, autoestima, dereitos e dignidade, aos aferrolladores do "valeroso clan", chamalos imbéciles, digo, non é un insulto: é unha certeira e esclarecedora definición.

Do Courel a Corrubedo VIII. Epílogo outonizo
Foi unha longa e demorada camiñata en pleno vran. En zig-zag. Do Courel a Corrubedo, sí, mais en zig-zag. Como polos camiños oteriáns da vida, e na compaña constante da sua pantasma amiga, omnipresente ela. Por veces mesmiñamente á par de min, en incesante conversa, digo monólogo seu, que coas pantasmas non é doado dialogar, inda menos coa súa, que mesmo en vida dil adoitaba eu escoitalo amudecido, fascinado polo seu verbo, temeroso de crebar o encantamento se rompía a falar eu. Discretamente afastada outras e en silenzo, para me dar un respiro, deixarme contemplar a paisaxe e matinar por min mesmo, replicándome só coa ollada conforme lía o meu pensamento -as pantasmas amigas pódeno facer. Como eiquí onde agora estou, sentado á beira da estrada, na revolta de Casdenón, camiño dos chaos de Amoeiro. "Dá xenio, no outono, ó se ergueren as néboas dos riachos e lourear o sol nos penedos, botar un pito alí, denantes de seguir camiñando" -escribira don Ramón-. Boto un pito, logo, ben guiado que son aos seus consellos, que o fun en toda esta longa e demorada camiñata en pleno vran que agora remato. En zig-zag dun a outro dos tres vértices do noso peculiar triángulo das Bermudas fisterrán.
* * * * *
A revolta de Casdenón é un dos contos de Otero, ou millor relatos curtos, recollidos no volume rotulado Entre a vendima e a castañeira. Lembro que Franco Grande, no tempo en que os dous morabamos en Vigo e nos viamos a cotío, púñamo sempre como modelo de perfeición narrativa no xénero: criar en poucas páxinas un clima de intriga que prende no leitor e o enleva "in crescendo" para, de sócato, precipitalo no desenlace coma quen cai nunha fochanca inadvertida. Andaba eu no estranxeiro cando da primeira edición, e tardara logo un algo en lelo á miña volta. É de risa, mais a verdade é que, ignorante de min, a primeira vista interpretara o enunciado dese conto como que trataba de alguén que se revoltara contra dalgo ou dun calquera. E claro, non era tal, senón vinganza do señor Estevo e o seu fidel Etelvino contra o Bicho, seu viciño, botándolle enriba unha torada de pinos, a rolos monte abaixo, xusto cando o Bicho pasaba de camiño pola revolta de Casdenón. "Ninguén sospeitou nada. O vello foi ó enterro, deu reponsos e deixou herdeiro ó Etelvino, que inzou familia na parroquia."
* * * * *
Revolta foi a dos viciños de Santa Lucía, nas aforas de Santiago, onde a estrada de Ourense desce bruscamente do Castiñeiriño cara o Ullán por ­unha encosta moi pina con revoltas en zig-zag entremedias do casal. Inseguridade constante, feridos e mortos en atropelos. Reclamacións en valuto. Fartos, movilizaronse. O poder retrucoulles coas forzas da orde. Houbo algún encontronazo e disque algún axente mancado. Veño de escoitar que a xustiza condeou a varios viciños a sete anos de cadea, que foi denegada a petición de clemencia, que os ingresan en prisón un día distes. Non teño noticia de que fixesen outrotanto cos que tracexaron a encosta da estrada en zig-zag polo medio do lugar acasarado de Santa Lucía. Nen cos responsabeis da inexistente seguridade vial nese tramo de estrada. Nen cos que desoíron reiteradamente as protestas e reclamacións dos viciños. A xustiza tamén camiña en zig-zag inda hoxe. Rosalía escribira "A xustiza pola man" -mais os poderosos seguen, inda hoxe, sen leren a Rosalía. Seguro que tampouco leron a revolta de Casdenón de Otero -relato sucinto do crime perfeito en clave de cultura paisán. Sen rodas de autos a rolar: só toros de piñeiro tronzado monte arriba.
* * * * *
Nese meu ir e vir de vértice en vértice do triángulo galego bermudo non só don Ramón me fixo compaña, digo o seu espectro. Outras sombras amigas saíanme ao paso inesperadamente, ­nunha reviravolta calquera, e camiñaban un bó treito á par de min. Imaxinades as conversas. Porque con ésas podía latricar, eran xente do meu tempo, tiñamos confianza. Demorábanse comigo ao pasarmos polos seus eidos. Logo, chegados á estrema, despedíanse até calquer outro día. Ou até o definitivo, a máis tardar. Deixade que faga mentes. Nuns recantos era Uxío, noutros Manuel, inda noutros a Luisa, naqueloutros Avilés, o Cribeiro tamén. Razón tiña unha vez máis Otero: "Moitos amigos son paisaxe ao facérense terra e luz. Non hai camiño galego sin o ecoar de pasos amigos." Afortunado que son. Co pasar do tempo na idade, un aprende a transitar polos camiños da vida e da patria ­cunha compaña a cada paso máis nutrida de pantasmas amigas. As inimigas non ousan deixarse ver.
* * * * *
Voltei, nun zig-zag, a Mugardos, visitar aos enclaustrados. Tamén alí foi Manolo, O"Rivas. Non só os libros arden mal. Os nobres corazóns sobreviven tamén iles ao lume. Mesmo ao da inquisición. Das actuais inquisicións, que as hai, e non se dan por vencidas -pero vencidas serán. O ferrolán patrón maior no trullo, disque por alterar a orde -seica o poder chama así agora ao exercizo dos dereitos cívicos en defensa propria colectiva. Estará na orde violar as normas de seguridade cidadán na ubicación dun enxeño regasificador? "Métense todos na prisión e fica todo como inantes" -cantara o Cilia hai ben decenios xa, cando de Salazar e a sua (famosa) democrácia: é sempre a mesma melodía. E será?.
* * * * *
"Toda a paisaxe vai sendo o parque do burgués de corpo farto." Non é de agora, ese satírico sarcasmo, nen é esquerdista radical quen o escribiu: é de Otero Pedraio, en Nós, 1928. E inda prosegue: "Ademáis o burgués triunfante cóidase eterno, e poida que o sexa. Vai adquirindo estrutura de rocha, de algo definitivo. Endexemáis soñou con tanta gloria. Como a cultura é necesaria para a extensión dos negocios, permítese o luxo, como de auga corrente, de estar ao corrente das ideas." Éravos moito, don Ramón, ese fidalgo armado coa razón das luces, ilustrado coas luces da razón. Profético, non si? Velaí a antítese da paisaxe humanizada, poboada de sombras amigas, sonora co ecoar dos pasos dos amigos que deviñeron paisaxe ao facérense terra e luz. De non impedirmolo nós todos, tornarase en parque do burgués de corpo farto. Na Ferrolterra, no Courel, en Corrubedo, tamén agora na Terra Chá: recital de coexistencia pacífica, amansada, domesticada, sen guerra fría nen tal. Acougade, galegos, impacto cero ambiental, dí o poder agora, en convivencia amorosa até cos parques naturais. Non periga a natureza nen perigan os paisáns: nen coas toupeiras da lousa no Courel, nen coas fábricas de peixe en Corrubedo, nen coas bombonas -macro- de gas licuado na ría ferrolán. Tampouco co espolio a grande escada do seixo, non só no Sacro Pico do Ullán, tamén agora na Terra Chá. "Galiza caníbal"? Nanai!: Galiza Katanga, sen precisarmos un Mobutu -e até con parques naturais.
* * * * *
"En ningures as duas maneiras da palabra cultura casan mellor que na Galicia. ¿Quén sería capaz de afastar entre nós a cultura da terra da do esprito?". Retransmitide, por favor, esta pergunta inanque, infortunadamente, arestora a resposta saibádela xa: praos ananos do país -que non país dos ananos, Celso- a terra sí, interesa; o esprito está de máis. Morte e resurrección, titulaba en 1932 Otero o ensaio no que o agoiro desa sospeita rebenta en interrogación. Ben sabía il que habería alguén capaz de esgazar o binomio terra-home. Que ese alguén existía socialmente xa daquela. Il mesmo identificárao e definírao xa, no seu satírico sarcasmo en Nós, catro anos atrás. A Morte chegaría axiña, alancando polos camiños da vida e da cultura paisán, destruíndoo todo ao seu paso, Terra, natureza e clan. Inda dura esa barbarie, reaparece con disfraz. Mais a Resurrección alenta tamén xa. Nos nobres corazóns das xentes do valeroso clan que combaten, coas armas do esprito xeneroso, no maquis cidadán. "Na estrada dos chaos a revolta de Casdenón é, como denantes, a máis vistosa." Contemplado o panorama outonizo, recuperados os folgos, despois de botar un pito, sinto moi perto o ecoar de pasos amigos. Póñome en pé e penso: morto o Bicho, compre outravolta erguerse e camiñar.

"Do Courel a Corrubedo", en formato pdf