II. Cultura e identidade
III. Premisas do rol dunha CdC
IV. Encrucillada de civilizacións
V. A cultura como proceso socio-histórico
V. A cultura como proceso socio-histórico
VI. A visión oteriana da identidade cultural galega
VII. Identidade e cultura no presente como historia
VIII. Coda: o feitío dunha cidade da cultura
I. Limiar: cultura e cidade
Vai para tres anos que fun convidado a participar nun proceso de reflexión colectiva encol do proxecto da Cidade da Cultura herdado da etapa fraguiana de goberno na Xunta de Galiza. O convite procedía dun vello amigo de meu, culto, sensibel e imaxinativo, de nome Xosé Denís Ombre, o artífice do período máis esplendoroso até hoxe do Auditorio de Galicia compostelano, como director que fora dese centro e programador das súas iniciativas e actividades nos eidos da música e das artes plásticas durante o derradeiro decenio do pasado século.
Mudaran os depositarios do poder político nas institucións galegas. Rematara a etapa fraguiana. Mais ficaba a súa herdanza, que os novos gobernantes tiñan que decidir se asumían tal cal ou só a beneficio de inventario. Nese inventario, un dos elementos máis gravosos, polémicos e problemáticos era a chamada Cidade da Cultura: o proxecto dun complexo loxístico de infraestrutura cultural de proporcións desmesuradas e enorme custo para as finanzas públicas. Carente dun deseño funcional e programático ben definido e coerente, como instrumento dunha inexistente estratexia de política cultural para o conxunto do país, o proxecto herdado materializábase nunha obra a medio facer, edificios en construción como pezas soltas dunha arquitectura faraónica. Xustaposición de recipientes con rótulos variados nun espazo físico, o do monte Gaiás, mais sen articulación funcional interna nen destino programático coesionado como conxunto: bairros contiguos, mais non cidade; parque temático talvez, mais non laboratorio nen factoría culturais. Con cifras de investimento que se foran multiplicando fácticamente sobre as previsións iniciais, ninguén coñecía con certeza a magnitude do orzamento que compriría para completar a execución da obra, nen a dotación anual necesaria para poñela en uso unha vez rematada. Era un buraco negro financeiro e programático. Para os novos gobernantes plantexaba un grave dilema. Cancelar o proxecto equivalía a enterrar en chan estéril o investimento xa feito. Continualo supuña hipotecar o futuro da política cultural para finanzar a adopción dun enxendro. Compría abrir un intervalo para estudar o problema e tomar unha decisión -e así se fixo.
Das dúas dimensións cardinais do problema -a financeira e a programática- a segunda era, lóxicamente, a primordial, a substantiva. Definir e deseñar con rigor finalidades e contidos do proxecto cultural era a cuestión básica a elucidar primeiro de todo, para saber ao servizo de que obxectivos e en función de cal deseño de estratexia cultural se ía poñer a infraestrutura loxística proxectada, ou ía replantexarse a súa configuración. A partir de aí compriría analisar a asequibilidade financeira do proxecto, estudar as fórmulas financeiras posíbeis para facelo viábel e sostíbel. Ou -daquela si- desaucialo.
Foi nesa conxuntura cando a alcaldía compostelán tomou a iniciativa de promover unha aportación de ideas para contribuír á definición ou á reformulación do proxecto. Suscitouse así a posta en marcha dun proceso de reflexión e traballo colectivo independente dunha ducia cumprida de persoas activas en diversos ámbitos e contextos socioculturais, coordenado desinteresadamente por Xosé Denis e Xosé Manuel Villanueva. A partir dunha esquemática proposta inicial dos coordenadores, cada un dos participantes elaboramos unha aportación individual, en forma de ponencia, tanto sobre o deseño de conxunto coma sobre áreas específicas do esquema proposto, repartidas conforme ao eido peculiar de formación e coñecementos de cada quen. A seguida, esas diversas aportacións puxéronse en común, integráronse nun texto refundido e, finalmente, foron obxecto de análise e debate en sesións de seminario, para desembocarmos nunha proposta conxunta de "reformulación da cidade da cultura".
Para min foi unha insólita experiencia arrequecedora, que acabou por resultarme fascinante, tanto por mor do ámbito temático obxecto de reflexión compartida, coma pola vivencia da empatía inteleitual e afectiva que agromou na relación con boa parte dos partícipes naquela tarefa común. Van alá, dixen, máis de dous anos desque o informe foi rematado, entregado ao seu destinatario e trasladado logo aos resposábeis das decisións políticas ao respeito. Non sei aínda que consideración puido merecerlles nen de que utilidade puido servirlles, se é que chegaron a atribuírlle algunha. Mais aquel proceso de traballo, por sí mesmo, constituíu xa unha mostra experimental do Laboratorio de Ideas que, conxugado cunha Factoría Cultural, o propio informe propuña como unidades motrices da articulación dinámica interna do complexo cultural proxectado como cidade da cultura da Galiza.
Cultura galega, cultura democrática, cultura contemporánea, e cultura política: os catro pontos cardinais sinalados para a orientación do proxecto, as catro marcacións para fixarlle a posición e o roteiro a seguir. Conxugación congruente co valor semántico e conceitual contido no binomio de siñificantes "cidade" e "cultura", pensados e formulados no noso contexto sociocultural. Primeiro, a noción de cidade, non polo siñificado deste termo no eido das formas de organización dos asentamentos humáns no espazo territorial - a valencia "urbán"- senón por outros dous valores semánticos da verba, a saber: un, como foco de xestación e eclosión da modernidade en canto ciclo histórico cultural europeu -mais non privativo de Europa- xa dende o "primeiro renacemento" no S.XII, que onda nós cadra ser o chamado "século de Xelmírez"; e outro, como conceito -equivalente ao da "polis" helénica- basilar da organización e a cultura democrática da sociedade, e máis das fontes do poder político no seu seo. E logo, a consideración dinámica da cultura como proceso colectivo cunha forza motriz determinante: a criatividade, a enerxía criativa do ser humán en xeral e do conxunto deses seres que constitúen un povo en particular.
Un proxecto galego, e non só localizado na Galiza: un proxecto ao servizo do sistema cultural proprio da Galiza, e portanto necesariamente público. Mais tampouco un proxecto choído, senón para unha Galiza posicionada nunha encrucillada de procesos e fluxos culturais que sulcan en tódalas direicións o espazo enteiro da humanidade -e portanto cunha perspectiva contemporánea, situada no contexto dinámico do noso presente histórico.
Hoxe volve ser noticia a cidade da cultura, as decisións dos gobernantes a respeito da súa índole "galega" ou "en Galiza", das pezas que a compoñen, e máis da fórmula escollida para a súa organización, funcionamento e finanzamento. Non me parece que cadren co que aquel colectivo elaborara como proposta de reformulación. Nen ten por que: a responsabilidade incúmbelle a quen ten o poder de decisión. Mais, con tal motivo, dei en reler os meus apontamentos, e pensei que, se cadra, valería a pena compartir algúns diles convosco. Vouno ensaiar -e vós tiraredes, logo, as vosas proprias conclusións.
II. Cultura e identidade
Pode resultar un lugar común afirmar que cultura e identidade manteñen unha relación biunívoca e, nesa prespeitiva, dan en seren nocións indisociábeis: toda identidade enxendra e exprésase nunha cultura, e toda cultura configura e define unha identidade. Mais, a partir de aí, esa relación, que é sempre dialética, proxéctase en moi diversas dimensións e maniféstase nunha constelación de formas culturais que difiren en coordenadas de espazo e tempo: entraña unha diversidade que, porén, depara moitas solpresas cando se descifran analíticamente as claves e os códigos do multiforme universo así configurado.
Analisando as sociedades primitivas australiáns, escrebe Lévi-Strauss en La pensée sauvage: "poucas civilizacións semellan teren tido tanto como a australián o gosto pola erudición, pola especulación, e polo que ás veces aparece como un dandismo inteleitual, por moi estraña que poida semellar esa expresión cando se aplica a homes cuxo nivel de vida material era tan rudimentario. Mais que ninguén se confunda nisto: eses selvaxes peludos e barrigudos (...) foron en moitos aspeitos verdadeiros esnobs".
Encetara eu con estas abraiantes aseveracións do criador da antropoloxía estrutural as miñas consideracións sobre o plantexamento global do proxecto de reformulación da Cidade da Cultura (CdC). E fixérao mesmamente polo insólitas e, literalmente, "fóra de lugar" que poden parecer, para as nosas mentes culturalmente europeas, cando tentamos matinar encol dun sistema de civilización e cultura do noso ámbito coas categorías inteleituais e conceituais que asimilamos no noso proceso de formación e inculturación. Quero dicir: coas nosas nocións do que é, digo, do que entendemos por cultura e civilización e da necesaria congruencia entre as categorías e siñificantes que empregamos, dunha banda, e da outra a índole e fasquía do espazo cultural onde se ubica a realidade –a civilización ou o sistema cultural que tencionamos analisar ou nos que pretendemos intervir.
Pero se ese salto "fóra de lugar" na dimensión espacial do universo de culturas diferentes, distantes e "incomparábeis" pode resultarnos moi chocante, o abraio reduplícase cando topamos co equivalente dese salto nas coordenadas históricas. Outravolta Lévi-Strauss a respeito dos primitivos australiáns: "En suma, no eido da orgaización social e do pensamento relixioso, as comunidades australiáns procederon como as sociedades paisáns de Europa en materia de vestimenta a finais do s. XVIII e comenzos do XIX". Mais o sentido da comparanza desvélase a seguida: "A doble acción do conformismo xeral –que é a consecuencia dun universo pechado– e do particularismo de campanário, tende, eiqui coma noutras partes, e onda os selvaxes australiáns como nas nosas sociedades paisáns, a tratar a cultura conforme á fórmula musical do ‘tema e variacións’ ". E o seu proceso de matinación desemboca na seguinte proposición: "Nesas condicións históricas e xeográficas favorábeis (...) resulta xa que logo conocebíbel que, máis completa e sistemáticamente se cadra que noutras rexións do mundo, as culturas australiáns aparezan nunha relación de transformación as unhas coas outras. Mais esa relación externa non debe facernos descoidar a mesma relación, desta vez interna, que existe de maneira moito máis xeral entre os diferentes níveis dunha cultura particular".
Agora serei eu quen dea o salto "fóra de lugar" en espazo e tempo. A civilización e a cultura galegas –ou noutros termos, o "modelo cultural galego"– análogamente a calisquer outras dotadas de entidade como tais, fórmanse, configúranse, evoluen e transfórmanse históricamente nunha dialética entre identidade e interculturalidade. A realidade cultural dun povo, cando existe, é a un tempo identitaria e "xenérica" –pois dicir universal eiquí podería suscitar equivocidade. Os primitivos australiáns son selvaxes, e son dandys e esnobs sen deixaren de ser selvaxes, e primitivos, e australiáns.
Confío en que con isto, que ben podería desenvolverse en diálogo ou controversia, fique sentado nidiamente o cerne da miña posición a respeito da relación antre cultura e identidade. E tamén da tantas veces por demáis controvertida custión –e en controversia a miudo estéril– de se a defensa da propria identidade sociocultural –e non só, tamén sociopolìtica– implica pórlle un valado isolador de andacios culturais contaminantes, ou se a universalización da(s) cultura(s) implica esborrallamento das identidades. Só fenómenos ou procesos como o da actual globalización ultraliberal –variante do fenómeno máis xenérico dos imperialismos colonialistas nas suas diferentes versións e edicións– sitúa en termos de disxuntiva dilemática a oposición dialética entre cultura identitaria e interculturalidade, mesmamente porque suplanta o segundo termo coa uniformización global tamén no eido da cultura, ás veces disfrazada de cosmopolitismo, nos moldes do código cultural metropolitán. Da cultura, digo, que naturalmente abranxe e inclue a ciencia, os saberes e, portanto, os fundamentos epistemolóxicos do coñecemento e da cosmovisión propria e peculiar dela, do xeito en que cada unha delas ve e contémplase a ela mesma e máis ao mundo na sua totalidade –e remítovos, dende eiqui, ás miñas consideracións noutra serie das miñas colaboracións dentro desta sección do GH, a respeito da proposta e defensa dunha "epistemoloxía do sul" elaborada polo profesor Sousa Santos da nosa viciña universidade de Coimbra.
Toda reformulación do proxecto de CdC ten que asentar como postulado a existencia dun sistema e/ou modelo cultural galego dotado de identidade propria que, en canto tal, a CdC tería que dinamizar endóxenamente. Mais situado nas coordenadas das suas interrelacións dinámicas coa diversidade de culturas e civilizacións da humanidade, nun sistema de transformacións do que a galega forma parte. Trataríase, pois, de deseñar o proxecto de xeito que "funcione" dentro dese plantexamento –e a ese propósito foron e seguen a ir aínda encamiñadas a miñas consideracións, tanto a respeito do proxecto da CdC no seu conxunto, canto das suas pezas ou elementos vertebradores da sua estruturación interna e conexións co sistema cultural galego.
O documento base do proceso de reflexión colectiva no que participei daquela aseveraba que "calquer compromiso coa cultura en Galiza debe pensarse non como unha plataforma para o visionado de resultados, senón como unha estrutura dedicada a establecer e consolidar a investigación de novos territorios para a cultura, así como unha base real que sirva dunha vez por todas para alterar a entropía histórica na que nos vimos mergullados, e máis a percepción da Galiza máis alá das suas fronteiras". E engadía: "Só creando e consolidando ferramentas deseñadas para entender mellor o noso contexto socio-cultural poderemos reactivar comunidades e enerxías até agora totalmente á marxe das polìticas culturais".
Partir dunha interpretación semántica acaída do binomio cidade-cultura. Posicionarse na encrucillada das marcacións que sinalan o roteiro da cultura como galega, democrática, contemporánea e pública. Elucidar inequívocamente a relación simbiótica antre cultura e identidade. Eis a trepia epistemolóxica na que se debera basear unha correcta e fecunda reformulación do proxecto de cidade da cultura herdado do fraguismo como simples deseño de construción dun receptáculo sen definición de contidos nen sinalamento do norte para a sua función na política cultural galega. A partir dese enfoque, o esquema inicial proposto polos coordenadores de aquel proceso de reflexión colectiva suxería que a CdC "estaría orientada a analisar os grandes retos (socio-culturais) do século XXI". A miña leitura desa suxerencia esplicitaba duas condicións, para a orientación dese labor de análise, que se desprenden das matinacións que veño de compartir hoxe convosco. A primeira: que ese labor faríase a traveso do prisma cultural identitario proprio, e non dende posicións situadas nunha óptica pretensamente ubícua ou "cosmopolita". E a outra: que se faría enfocado cara o obxetivo de fornecer á dinámica do proceso cultural intragalego, a traveso dunha "función catódica" da CdC, pontes e canles nutricias conectadas coas dinámicas dos diversos eidos e obradoiros do universo sociocultural contemporán da humanidade. Mais diso seguiremos a falar outro día, se vos parece ben.
No artigo da semana pasada, onde dicía: "Cultura galega, cultura democrática, cultura contemporánea e cultura política" debía poñer ‘cultura pública’ no canto de ‘cultura política’.
III. Premisas do rol dunha CdC
A definición do rol a desempeñar por unha CdC resulta, obviamente, indispensábel para configurar a sua funcionalidade ao servizo da política cultural do país. No proxecto de reformulación no que participei, esa configuración baseábase nun conxunto de premisas que, inicialmente, no documento base do traballo en equipo, eran as cinco seguintes. 1ª) A CdC aséntase sobre un modelo territorial e cultural galego espallado/descentralizado, que non se pretende suplantar. 2ª) A CdC debe respeitar as iniciativas culturais existentes en Galiza, e non minguar a sua capacidade de programación e proxección. 3ª) A CdC debe ofrecer novas iniciativas culturais -innovadoras e úteis en termos sociais, económicos e culturais- que Galiza necesita. 4ª) As novas tecnoloxías deben impregnar o conxunto do programa da CdC, no canto de concentrárense nun só dos seus elementos -como acontecía no deseño inicial. 5ª) Suxeríase conectar a CdC a unha "marca" cultural de prestixio internacional.
Nas miñas matinacións, compartía o enfoque dos alicerces do proxecto cultural da CdC que se deseñaban no enunciado desas premisas, agás a derradeira. Dicía eu daquela que, parafraseando a coñecida e certeira aseveración, referida á criación artística, segundo a cal "non pode existir vangarda sen tradición", poderíase afirmar que un proxecto coma iste, que tenciona ser instrumento da vangarda na política cultural galega, non pode ignorar nen a tradición cultural do país -entendida no senso máis amplo e xenuino da expresión- nen o patrimonio cultural acumulado polo noso povo e a nosa sociedade -entendido iste non no senso material de cúmulo de obxectos producidos pola cultura propria, senón no sociocultural e dinámico de procesos criativos acumulativamente desenvolvidos até hoxe: é dicir, no senso tan lúcida e rigorosamente enunciado e razonado, entre nós, polo profesor Marcial Gondar en varios dos seus escritos e publicacións. Nefeito, por unha banda, resulta evidente que a CdC non vai actuar nun deserto cultural como un axente colonizador cultivador de oasis, nen tampouco vai operar sobre unha realidade cultural amorfa ou magmática, poisque o espazo cultural galego non é ningunha desas duas cousas. Pola contra: non só é un espazo estruturado, senón que ten moi acusados perfís identitarios proprios e xenuinos e, pola mesma, non homologábeis en termos de homoxeneidades con outros da sua contorna próxima ou lonxán. De aí a pertinencia da primeira das premisas enunciadas no documento base, cando sinala mesmamente un rasgo xenuino primordial do "modelo cultural galego", correlativo á propria morfoloxía territorial do país e do seu habitat: o seu feitío esparexido e descentralizado.
Entendendo a cultura, en cando manifestación da actividade humán, no seu contido semántico máis completo, a diversidade de espazos na base territorial e de ecosistemas no meio físico-natural galego determinou a dispersión na formas de habitat ou asentamento poboacional, patente neste país noso dende a época da cultura "castrexa", mesmo anterior á edade do ferro. Esa estrutura, á sua vez, determinou o modelo ao que se axustaron ao longo da historia os procesos de produción de cultura tanto material coma inmaterial -dispersión e diversidade dentro dunha marcada unidade identitaria, dende a utilización do solo ou as construcións da arquitectura popular, até a formación do idioma coa sua inda hoxe ricaz diversidade dialectal, ou a configuración e articulación das formas e entes de organización social.
Como dicían os coordenadores de aquel informe, a CdC "non pode suplantar" o modelo reticular multipolar de focos de acción e irradiación de dinámica cultural, incluída a rede de pontos de apoio institucionais, que configura a realidade resultante, a día de hoxe, das sucesivas metamorfoses operadas ao longo do proceso histórico no universo cultural galego dentro da sua propria estrutura, a xeito dun sistema de transformacións que non sobarda os lindes da totalidade estruturada, cunha constante evolución dinamizada pola dialética tradición-modernidade, herdanza-innovación, conservación-renovamento.
Mais, por outra banda, a CdC tampouco non vai inaugurar a política cultural no país. Pola mesma, comparto o enunciado na segunda das premisas, que resulta lóxicamente congruente co aseverado na primeira e, ademáis, responde tácitamente a un principio de eficiencia funcional e economía de esforzos e recursos. É obvio: dada a asunción do modelo cultural galego devandito como algo que compre respeitar e non suplantar, o feito de interferir nas "iniciativas culturais existentes" e/ou "mermar a sua capacidade" de acción, implicaría, ademáis de malformacións do modelo, tamén solapamentos, duplicacións, disfuncións e destrago de recursos humáns e financeiros.
Outra cousa, en troques, é o fornecemento de "novas iniciativas", nos termos e condicións que se explicitan na terceira das premisas, dado que esa actividade da CdC contribuiría, polos vieiros da complementariedade e/ou da suplencia, a densificar e afortalar a urda tanto do modelo coma da realidade cultural do país. Asemade, faríao coa orientación propria dese instrumento de vangarda na política cultural gale
ga ao que me referín máis arriba, poisque esas iniciativas serían "innovadoras e úteis en termos sociais, económicos e culturais". Naturalmente, ese enfoque do pulo "innovador" como dialética da vangarda coa tradición -retomando o meu requilorio- só pode ser eixo dinámico do proxecto se "impregna todo o programa da cidade", como propón a cuarta premisa, no canto de confinarse nunha sección, unidade ou elemento dese complexo cultural.
No entanto, fixen duas suxerencias complementares a respeito das premisas enunciadas. A primeira delas consistía na proposta de incorporar unha premisa adicional que formulase de xeito esplícito algo que considero crucial. Refírome ao que podería denominar a "función catódica" da CdC na dinámica de avance cultural do país, é dicir, do seu desenvolvemento como proceso social ou comunitario de criación, recriación e metamorfose de formas e produtos -"solucións, diría Gondar- culturais como resposta á diversidade de problemas individuais e colectivos que a cotío defronta este povo na produción das suas condicións materiais e inmateriais de existencia -poisque niso consiste a cultura nunha perspeitiva antropolóxico-social, e remítome outravolta a Marcial Gondar.
Esa función non colisiona nen resulta contraditória -inda que de primeiras poida parecelo- coa asunción e o respeito do modelo cultural "disperso/descentralizado" xa comentado eiquí. Pola contra, esa función resulta dialéticamente tanto máis oportuna e necesaria canto que esa estrutura reticular multipolar do modelo, que propicia unha ricaz variedade e diversidade de resultados - "solucións", reitero- culturais da enerxía criativa que acobilla e enxendra, fai máis precisa a función "catódica" do que poderiamos chamar, na metalinguaxe dos conceitos epistemolóxicos de estrutura, un resorte ordenador da "autorregulación" da estrutura mesma como totalidade articulada. Ningún outro ente ou elemento nodular da urdime cultural galega pode desempeñar esa función. Mais esa función non implica dirixismo, centralización nen uniformización: pola contra, non incorrer nesas derivas é a condición indispensábel para que esa función opere correctamente en correlación coa política cultural, é dicir, na xestación e proxección dos eixos ou xeneratrices cardinais do proxecto consciente e reflexivo de desenvolvemento cultural da nación galega arredor do seu cerne identitario.
Finalmente, a miña segunda suxerencia referíase á quinta das premisas, a única que non consideraba asumíbel no seu enunciado, que se prestaba a un perigoso equívoco. Inda descartando calquer connotación "mercantilista" das que a expresión "marca" ten na cosmovisión ultraliberal hoxendía imperante no planeta, resultábame rexeitábel. En todo caso, suxerín unha alternativa, enunciada con certo humor irónico. Consistía en que a CdC trataría de convirtir a Galiza mesma -como feito sociocultural- e portanto ao modelo cultural galego "catalizado" pola CdC, en "marca cultural de prestixio internacional". A ósmose e combinación entre a dinámica dos procesos endóxenos de criación de cultura en clave propria e máis a receición, asimilación e metamorfose dos fenómenos e dinamismos culturais foráneos, sería a fórmula ou método da "alquimia" precisa para esa conversión de Galiza e o seu modelo cultural en "marca cultural" sen fronteiras. Debo deixar constancia de que o humor foi ben comprendido e a proposta asumida -con humor tamén- polos compañeiros e compañeiras de aquel estimulante proceso de reflexión colectiva.
IV. Encrucillada de civilizacións
Simultáneamente ao proceso de matinación colectiva encol da CdC no que eu estaba a participar, o Padroado do Museo do Pobo Galego procedía a elaborar, á sua vez, unha proposta de reformulación dese mesmo proxecto, da que eu tiven coñecemento moito despois de estar rematada. Tratábase dun estudo moi completo e riguroso, como puiden comprobar desque tiven acceso a ese documento, que partía dunha moi lúcida reflexión sobre os postulados dunha política cultural acaída para o noso país, que -dicíase nel- "debe ser quen de rachar cos tópicos e prácticas que caracterizaron o panorama institucional da cultura qque se estivo a facer até o de agora". Sinalabanse catro eivas fundamentais a superar: unha, "o concepto de Galiza illada e ensimesmada"; duas, "o concepto de identidade do pasado"; tres, "o concepto de cultura como espectáculo"; e catro, "o concepto de cultura sectorial e descontextualizada".
Se fago referencia agora a ese informe é por mor das moitas coincidencias que se poden observar entre esa proposta e aquela na que eu participei, e en particular coas miñas aportacións: feito solprendente, de primeiras, por tratarse de dous informes elaborados sen que houber comunicación entre os dous colectivos autores do ún e do outro. Singularmente, quero sinalar tres coincidencias moi siñificativas, duas delas relativas á conceición da nosa identidade cultural, e a outra a un instrumento fundamental para a sua mostración e proxección. A primeira é a expresada, no informe do Museo do Pobo Galego, no postulado de "superar o concepto de Galiza illada e ensimesmada para pensala en relación co mundo no que vivimos". A segunda, nestoutro postulado, tamén da proposta do MdPG: "superar o concepto de identidade de pasado para pensar a Galiza de hoxe". A terceira refírese ao enfoque dunha das pezas clave do complexo cultural proxectado: o Museo. Coido que as miñas proprias reflexións encol deste último faránvos ver o sentido e a lóxica desas coincidencias aparentemente casuais.
O inicial proxecto da etapa fraguiana prevía unha das suas pezas rotulada como "Museu da Historia". A proposta do Padroado do MdPG critícao como ancorado, mesmamente, nun concepto de "identidade de pasado". "O que pode unir aos galegos -di- máis que a sua historia pasada compartida, que tamén, é o proxecto de futuro que se quere para o país". Xa que logo, "o museo da CdC, que preferimos chamar simplemente Museo de Galiza, debería orientarse á función de dar resposta ás cuestións que preocupan á sociedade actual", ou sexa, "pensalo como un museo galego do futuro", de xeito "que os potenciais usuarios poidan velo como unha escenificación dese "proxecto común" que debe constituir o cerne dinamizador da nova identidade que queremos construir neste país". Contundente: para a identidade antropolóxico-cultural forxada ao longo da nosa historia, xa está -digo eu- o Museo do pobo Galego, mesmamente.
O documento base da proposta na que eu participei coincidía en rexeitar o Museo da Historia, suxería o rótulo de "Museu XXI da civilización", e propuña un enfoque orientado cara adiante no tempo -de aí a referencia ao século XXI- e máis á "conexión e posición de Galiza no contexto" do actual proceso de globalización. Pola miña banda propuña enuncialo en plural: das civilizacións. Coido que podemos concordar en que non existe nen existíu nuca "unha" civilización, agás no senso xenérico da "civilización humana", que constitue unha noción superlativamente abstracta e, portanto, inservíbel para traballar con ela no plano operativo dun artefacto tan concreto como o museo proxectado. Mais, por outra banda, penso que o "contexto" no que se trataría de situar a "posición de Galiza", con globalización ou sen ela, é un caleidoscopio de civilizacións e culturas diversas que nen sequer pode definirse como tecido, inda que estean visíbel ou subxacentemente iterrelacionadas, e mesmo moitas delas ameazadas de destrución ou extinción. Noutras verbas. O enfoque do proxecto debe estar inequívocamente centrado en Galiza e orientado funcionalmente en duas perspeitivas dinámicas inversas, conxugadas e interdependentes, que se retroalimentan recíprocamente: cara Galiza -a prol do seu sistema e modelo culturais proprios- e dende Galiza -conectado coas dinámicas das diversas civilizacións e culturas do planeta.
Eu diría que ese enfoque ten o seu fulcro ou o seu centro de gravedade en situar a Galiza como encrucillada de civilizacións. Reparade en que non digo "como a encrucillada das civilizacións". Se facemos abstracción dos fenómenos e estruturas de poder no actual escenario das civilizacións -cousa que só me permito facer a efectos do que agora tenciono debullar- pódese afirmar que cada civilización é unha encrucillada na urdime das suas interrelacións. Cada formación social dotada dunha civilización e unha cultura percibe ás outras, e relaciónase (ou non) con elas, dende sí mesma, é dicir, empregando as claves e sinais do seu proprio código. De non ser así, esa civilización non tería realmente existencia como tal.
E iso é asi independentemente da posición xerárquica desa civilización con relación ás outras -dominante, autónoma, dependente ou sometida. Cando o alxerián Albert Memmi escribiu o seu modélico "retrato do colonizado", publicouno precedido do "retrato do colonizador". Tanto o ún -unha introspección sobre o seu proprio ser colectivo meiante a elaboración dun arquetipo de si mesmo- coma o outro -unha exploración do ser do Outro opresor, verquido en arquetipo tamén- fíxoos dende a sua propria cultura identitaria e no seu proprio código de claves e sinais. Mesmamente, ese Outro non podería facer á sua vez o mesmo, senón só en tal caso o inverso -que non o recíproco.
Dixen, hai un intre, que unha civilización/cultura que non "funcione" como encrucillada carecería realmente de existencia como tal. Coido que debo matizalo ou espricalo un chisco. Quería dicir que esa cultura non se recoñece a sí mesma como xenuina, non ten conciencia cabal de sí mesma nen de como é: é un ente alienado. Cando se trata da cultura dunha clase social, o fenómeno constitue ou denota alenación a respeito da conciencia propria de clase, e dáse no contexto da opresión que entraña a explotación de clase. Cando se trata dun povo -ou tamén dunha comunidade étnico-cultural- constitue ou denota alienación identitaria, alienación colonial "lato sensu", porque, en orixe cando menos, enxéndrase nas diversas variantes morfolóxicas da opresión colonial que entraña expólio non só material senón tamén cultural do oprimido.
Mais convén -para rematar por hoxe- distinguir entre as formas e degraos desta caste de alienación que incapacitan para operar activamente en e con o código da propria cultura, para afirmarse consciente e dinámicamente na propria identidade cultural, e aqueles outros níveis desa alienación que incapacitan inclusive para percibir e apreender, para "ler", as Outras civilizacións e culturas a traveso do código e as claves da propria. Polo común, mesmo as culturas máis sometidas a presión colonial e colonizadora fan a leitura das outras no código da propria -e por iso trouxen antes a colación a obra de Memmi. O perigo de extinción da identidade cultural comenza cando, polo vieiro da alienación, se abre paso a actitude mimética -a mímese cultural convirtida en proceso de mimetización, co cal ún contémplase no espello da cultura allea e arela facela propria sen transformala, ou sexa, consumíndoa non como materia prima ou produto intermeio de procedencia foránea, senón como produto acabado e tal cal. O primeiro proceder xenera formas diversas de mestizxe, cáseque decote arrequecedoras. O segundo determina a extinción da propria identidade cultural, da propria existencia como civilización. Eis a encrucillada na que se acha a cultura galega, o perigo que leva xa séculos a padecer no seu decurso histórico -e do que se leva defendido "ensimesmándose", precisamente. Mais disto falaremos outro día,se vos parece ben.
V. A cultura como proceso socio-histórico
A cultura -como a democracia- non é un feito, senón un proceso; non é un sistema estático, senón unha estrutura dinámica que se produce e se reproduce, en constantes procesos dinámicos de estruturación e desestruturación, ao longo do tempo histórico. Como tal estrutura ten unhas leis de composición, uns mecanismos de autorregulación e uns sistemas de transformación. E como estrutura non simplesmente abstracta nen lóxico-formal, senón estrutura na realidade humán, ten unha dimensión socio-histórica, unha xénese e uns procesos de metamorfose rexidos pola proxección dos proprios sistemas de transformación en coordenadas temporais.
A civilización e a cultura galegas non fan excepción a ese principio. E se é certo -que o é- que no eido das realidades humáns e sociais non se "comprende" unha estrutura sen a sua xénese, ese imperativo resulta de necesaria aplicación ao actual sistema e/ou modelo cultural galego. Xa que logo, resulta de necesaria consideración para deseñar calquer proxecto de constructo criativamente orientador e catalizador do noso sistema cultural, como debe ser unha Cidade da Cultura artellada conforme ao enfoque e as premisas eiquí enunciadas nos artigos precedentes -e particularmente para enfocar correcta e certeiramente o feitío dun Museu non convencional encaixado naquel deseño.
Mais compre non malentenderme -e para iso cómpreme disipar un equívoco que puideran suscitar estas miñas matinacións. Refírome a que, contra o que poidera parecer, o enfoque metodolóxico, funcional e operativo dese "Museu" non debe orientarse a recoller ou reproducir a historia da cultura gaelga dende as orixes aos nosos días, e por iso non pode concebirse como un "Museo da Historia" -para esa función, insisto, xa está o existente e sobresaínte Museo do Pobo Galego cunha óptica histórico-etnográfica e antropolóxica. Todo o contrario ou, dito doutro xeito, mesmamente ao revés, é como compre enfocar o deseño dese museu. É o que ven facer o informe/proposta do MdPG ao que xa me referín anteriormente, e ao que voltarei máis adiante -porque o considero fundamental. Mais permitídeme primeiro proseguir co fío das miñas proprias matinacións.
Por caso: cando don Carlos, digo Marx, escribe o tomo primeiro d"O Capital, só aborda a exposición do proceso xenético do modo de produción capitalista -o da denominada acumulación primitiva ou orixinaria do capital- ao final dese volume, despois de ter diseccionado a anatomía e desentrañado a fisioloxía -a teoría do valor- dese modo de produción. E procede dese xeito porque il non tentaba relatar a historia do capitalismo senón revelar a sua xénese, unha vez coñecida e espricada a estrutura resultante dela, para completar así a sua cabal comprensión. O obxetivo central do seu labor analítico era elaborar a crítica da economía política burguesa, é dicir, da teorización do modo de produción capitalista construída polos seus apoloxetas, os economistas clásicos liberais, Smith e Ricardo primordialmente. O interés de Marx centrábase en desvelar a estrutura subxacente do capitalismo do seu tempo, enmascarada pola teoría económica liberal dos clásicos. Só unha vez cumplido ese cometido considerou necesario desvelar tamén as claves da sua xénese, non relatar a sua historia. Aquela coñecida e mal difundida sentencia de que a anatomía do home "esprica" a do mono, e non ao revés, tiña un sentido análogo.
Dalgún xeito, pódese transferir o devandito ao tema que estou a debullar agora, e particularmente ao deseño do museu integrado no complexo da CdC -que, no informe no que eu colaborara, propúñase denominar "Museu XXI das civilizacións", como xa vos dixera. Ou sexa: o feitío dese museu debera adoptar unha perspectiva, verbo da cultura galega como proceso socio-histórico, inversa da que correspondería a un "Museo da Historia" desa mesma cultura. E isto non só polas razóns conceptuais e metodolóxicas xa expostas, senón tamén porque a orientación dese museu debera posicionarse na nosa contemporaneidade e proxectárese cara o futuro -mesmamente para poder ser un trebello de activación da "criatividade contemporánea", a prol do desenvolvemento do sistema cultural galego cara adiante na encrucillada de civilizacións que il mesmo constitue.
Claro que ten un pasado, claro que ten unha historia: sen iso non existiría, non podería ser xenuinamente indíxena, ou millor dito, aborixen, literalmente -só podería constituir un implante recente, como o é, sociolingüísticamente, a presencia do idioma español, precisamente. Mais, dese pasado, dese devir histórico, o que resulta relevante para o que estamos a debullar -vós e máis eu- é o proceso xenético que se opera nese acontecer, e non o acontecer en sí mesmo. É a xénese do actual sistema cultural galego: porque nela está ínsita a xénese da nosa actual identidade cultural como povo e como nación -que non é de antonte, que dista de ser recente, que ven de lonxe, de moi lonxe, mesmo, de moito antes de apareceren na nosa contorna identidades alleas que se nos tenta impoñer para suplantaren a nosa propria.
Dende hai tres mil anos, a civilización que callou neste recanto fisterrán do continente europeu combinou dous fenómenos que ían estar presentes ao longo das sucesivas metamorfoses que experimentaría no seu decurso histórico. Por unha banda, cobra xa daquela perfís identitarios peculiares como conxunto no plano antropolóxico-cultural: é a cultura "castrexa" na idade do bronce, que proseguiría co aporte do ferro polos povos celtas -ese enigma histórico aínda non definitivamente esclarecido- e perviviría mesmo durante a romanización que ía darlle o nome -"castra"- aos asentamentos humáns desa civilización, e máis o xentilicio a este povo que aínda hoxe o identifica - "gallaecos". Curioso e ben sabido: o número de castros catalogados hoxendía aproxímase ao de sedes parroquiais existentes. Por outra banda, xa dende aquela, nesta encrucillada de civilizacións, a mestizaxe étnica e cultural vai ser un fenómeno recurrente que adequire carácter de constante histórica.
A combinación desas duas ordes de fenómenos, de signos aparentemente contradictorios, vaise desenvolver até finais da idade meia nun espazo territorial de dimensión e lindes estremeiras virtualmente constantes e invariabeis, e configurar uns modelos de organización sociopolítica de seu e autocentrados, con sucesivas morfoloxías institucionais: o espazo da Gallaecia romana, con tres "conventos" -lucense, bracarense e asturicense- seguiría a ser virtualmente o memsmo cando do Reino Suevo, e inclusive á altura dos s. XII-XIII, cando os reis galegos Fernando II e Afonso IX -en rigor, o VIII, sen a deturpación da historiografía castelanizante- "imperan" -pois tal era o tíduo que se atribuían iles- en Galiza-León -na Gallaecia lucense máis a asturicense- e Afonso Henriques acomete a secesión da Gallaecia bracarense -Portus-Calis. Hai xa tres cuartos de século que don Ramón Otero Pedraio desentrañou as claves da forxa desa nosa identidade, da xénese do seu feitío contemporán, no seu maxistral "Ensaio histórico sobre a cultura galega". É un clásico, unha peza canónica da nosa literatura ensaística, ao que compre voltar para bebermos nesa fonte limpa que non estiñou. Mais farémolo o día vindeiro -co voso permiso, naturalmente.
VI. A visión oteriana da identidade cultural galega
Dicíavos o día pasado que compría voltarmos ao Ensaio histórico sobre a cultura galega de don Ramón Otero Pedraio, volvermos reler ese clásico da nosa literatura ensaística, bebermos outravolta nesa fonte limpa do pensamento oteriano que nunca estiñou. Escrito en 1930, ese maxistral ensaio marcou un fito no pensamento do nacionalismo galeguista da "Xeración Nós" a respeito da comprensión da identidade da Galiza como civilización e cultura. Ten, ademáis, unha intra-historia moi siñificativa e aleicionadora.
Verédelo. Pensado e manuscrito no noso idioma proprio, ese texto ía ser dado á luz pública en español. Nefeito, ía ser editado en Madrid pola "Compañía Ibero-Americana de Publicaciones", dentro dunha colección dirixida por Álvaro de las Casas co rótulo de "Biblioteca de Estudios Gallegos" e destinada a dar a coñecer as diferentes facianas da realidade galega alén Padornelo, no espazo cultural de idioma español tanto na Penínsua coma en Latinoamérica. Mais velaí que a edición desa colección foi suspendida "por causas diversas" sen que o ensaio de Otero chegase a publicarse nela.
Dous anos despois, don Ramón decídese a aceitar o ofrecemento de Ánxel Casal -que en 1936 ía ser vítima de Atila en Galiza- para publicarllo na histórica Editorial Nós que il promovera e dirixía. Solprendentemente, o texto do ensaio oteriano que así saíu á luz é a versión en español destinada inicialmente a ser editada en Madrid. A publicación leva una nota preliminar sen rótulo -ésta, si, en galego- na que Otero dá a espricación desa anomalía. Di literalmente así: "Pola precisión de que en Galiza seña coñecido do púbrico de língua castelán, decídome a pubricar este ensaio na xenerosa editorial de Ánxel Casal. Nela -prosegue- soilo deberían ser feitos escritos na nosa fala. Sempre seguín iste criterio. E si hoxe fallo a il, é pola razón esposta: intresar ó público hespañol nas cousas da nosa cultura galega".
Coido que non é preciso sinalarvos o valor de síntoma que ten este episodio a respeito precisamente da problemática, ou millor direi da patoloxía, padecida polo sistema cultural galego á altura cronolóxica de máis de vinte séculos de traxectória histórica, e de dez séculos de existencia do seu produto -da sua criatura- máis enxel e veículo de expresión ideatoria e sensíbel dese sistema mesmo: o idioma galego. Síntoma dunha patoloxía sociolingüística que inda hoxe dista de estar erradicada, pasados como van tres cuartos de século desa peripecia que resultaría inverosímil no contexto dunha situación lingüística normalizada. Non me cabe dúbida de que ese episodio, a peripecia idiomática da publicación dese crucial ensaio oteriano, ilustra á perfeición algunhas das miñas matinacións precedentes encol da nosa identidade cultural nunha encrucillada de civilizacións e, nomeadamente, das relacións dialéticas -e sociopolíticamente conflictivas- coa cultura castelán-española durante os últimos séculos. Así é que compriría agardar a 1982 -rematada pois a "longa noite de pedra" do franquismo- para que o Ensaio histórico de don Ramón Otero Pedraio nos fose póstumamente restituído no idioma proprio seu e máis da Galiza pola editorial Galaxia que, nunha breve nota limiar a esa edición, califícao de "primeira grande síntese interpretativa da nosa evolución histórico-cultural ao longo dos tempos".
Mais vexamos algunhas das ideas que contén ese texto oteriano -só algunhas, quero dicir, das máis alumeadoras, ao meu ver, para as atoutiñantes matinacións que ando a debullar convosco eiqui. Fareino meiante a escolla dalgunhas pasaxes do Prólogo -que na edición galaxián rotúlase como Introducción -previo ao percorrido histórico que Otero acomete nese ensaio. Veleiquí a primeira: "Este país grave dun vibrante ou calado pasado debrúzase, cada día, cada hora, sobre un ignorado e misterioso porvir". Reparemos: á hora de encetar a sua viaxata pola historia da cultura galega, Otero Pedraio -e isto poderíamos facelo extensivo á Xeración Nós sen perigo de trabucarnos- adopta unha actitude proxectada cara o futuro como tal, ou sexa, cara a aventura do descoñecido que está por vir. Mais prosego, veleiquí a segunda: "Talvez, neste intre, nalgún curruncho de Galiza esteña a morrer un vello que leva consigo á cova o eco lonxán dunha lenda, ou un caudal de palabras sonoras e expresivas que xa ninguén coñecerá entre os vivos. Talvez noutro curruncho de Galiza esteña a nacer, destas horas, o home ou a idea que muden nalgún sentido profundo o ritmo da historia. Mais -razona a seguida- a nosa anguria ten, a pouco que matinemos, un imediato alivio: a lenda ou a palabra aparentemente desaparecidas deixarán un pregue na conciencia da Terra galega; o novo esquema que xurda non será vital, non terá eficacia algunha, se non responde a unha necesidade de aquela conciencia". E sentencia: "Non hai cousas vellas nen novas, hai só cousas vivas e mortas, e non as determina a idade senón o alento interior que as anima". Optimismo da vontade, confianza na conciencia social identitaria cara o porvir -e lucidez absoluta, non si?. Compriría facerlles unha boa transfusión a algúns que eu ben sei.
Outro anaco: "Cada rexión do planeta plenamente caracterizada é dona dun sistema inicial de interpretación do mundo da historia e do mundo das ciencias da natureza". Velaí o código xenuino dunha cultura non alienada ao que fixeramos referencia dias pasados. E algo máis adiante: "Un país dotado de orixinalidade cultural comprende diversas rexións naturais como matizacións da unidade superior á que pertencen". Mais non nos despistemos sobre a escada á que se situa a noción de "rexións naturais" que está a empregar don Ramón, e se non, léde: "No caso particular de Galiza, a Limia, o Ribeiro do Avia, o val e a costa de Bergantiños son rexións naturais dentro da complexidade galega". No código cultural galego, o valor semántico do termo rexión nunca pode dar lugar a aplicarllo á Galiza enteira, está claro? Se cadra, La Región de Ourense tiña en orixe ese valor semántico oteriano, digo eu -e disimulade esta miña brincadeira.
Prosigamos: "As unidades culturais exténdense ao longo dunha variadísima gama de desenvolvimento. Algunhas apenas gardan unha cativa capacidade para asimilar as cultura estrañas impóndolles un mínimo de interpretación orixinal. (...) As máis, inda aceitando a fórmula xeral dun tempo, tradúcena á sua propria maneira de ser. A sua orixinalidade é tan poderosa que calquer cultura que as cubra ten necesariamente que adaptarse á sua propria interpretación. Son realidades vitais". Abondaría esta pasaxe para expresar sintéticamente, e moito millor ca min, boa parte das matinacións que vos confiei dias pasados encol da dialética da opresión cultural.
E para rematar por hoxe: "Neste senso -afirma Otero- non cremos que se poida negar realidade á expresión: cultura galega. (...) O esprito galego, nas formas desinteresadas da sua actuación, adoitouse a varias culturas sucesivas, mais a cada unha delas impúxolles polo menos o seu carimbo peculiar, o eixo da sua alma. (...) Galiza disfroitou dende o mencer do tempo histórico dunha conciencia orixinal. Aquela conciencia segue a vivir hoxe. Ela inspirou os periodos vitais de Galiza. Os periodos calados, mortos, significan un recollimento, un silenzo da conciencia galega. (...) a entraña histórica galega puidera calificarse de insular. Tanto pola sua forza de conservación coma polo seu poder expansivo".
Coido que abonda. Abonda para percibirmos até que ponto a cosmovisión da Xeración Nós -pois teimo en que eiquí Otero é "medium" dela- sobre os fenómenos culturais no universo humán e sobre a identidade cultural da Galiza era moderna, ou sexa enmarcada no ciclo europeu da modernidade, e ía, no seu contexto máis próximo, ben por diante do seu proprio tempo histórico. Ousarei dicirvos que, coas salvedades que os filtros ideolóxicos estabrecen e a recontextualización precisa no noso presente histórico, as nocións medulares da visión oteriana -do polinomio Otero-Nós- sitúanse aínda arestora ben por diante de moitas das que hoxe "se impoñen" sobre os actuais sistema e modelo culturais do noso país. Véxase, se non, a cocepción plasmada no proxecto fraguiano de Cidade da Cultura. Non sei -arrepíame pensalo- se tamén na reedición que os actuais mandatarios autonómicos están a cociñar -e que as xentes do común descoñecemos. O proxecto, en todo caso, que compre por riba de todo reconfigurar e someter criativa e imaxinativamente a metamorfose para situalo na encrucillada de civilizacións neste presente histórico, "debruzado -coas verbas de Otero Pedraio- sobre un ignorado e misterioso porvir", para alumealo diante dos nosos pasos, dos pasos do noso povo na historia que inda está por facer.
VII. Identidade e cultura no presente como historia
Se acertei a facerme comprender, do que levo balbucido até eiquí nestes meus cismes e matinacións despréndese que, na miña opinión, no deseño dunha peza concebida como "Museu" dentro da reformulación anovadora dun proxecto de Cidade da Cultura, non pode iñorarse que a cultura é un proceso socio-histórico, mais tampouco debe concebirse como un museu da Historia. Noutras verbas, un tal museu non pode ser concebido e deseñado nen cunha óptica historicista, nen tampouco cunha óptica a-histórica: velaí a custión a resolvermos -custión que, sen dúbida, ten raigañas epistemolóxicas nas que a máis elemental prudencia aconséllame non entrar eiquí. E iso plantexa serias dificuldades de elucidación e comprensión, poisque semella situarnos perante un dilema insolúbel, é dicir, unha alternativa que non admite solucións intermeias.
Por caso: no proceso de reflexión colectiva no que eu participara, como xa vos dixen, vai para tres anos, a posición inicial propuña unha reconfiguración parcial do proxecto de museu herdado da etapa fraguiana. En concreto, rexeitaba configurar un "Museu da Historia", mais, ao definir os vectores da sua actividade, referíase a un "ámbito de programación estábel (...) sobre a conformación de Galiza ao traveso do tempo". Ese enfoque permitiría, nefeito, unha reconfiguración parcial do vello proxecto, si, mais seguiría a ser un enfoque historicista que non crebaría pola base -base epistemolóxica, insisto- o plantexamento anterior á remodelación pretendida. Eis novamente, xa que logo, a custión aparentemente dilemática: nen óptica a-histórica, nen enfoque historicista. Cómo resolvermos, logo, ese aparente dilema se negamos os seus dous termos? Denantes de ofrecervos a miña propria versión do desenlace dese enguedello, voltarei, agora si, ao informe do padroado do Museo do Pobo Galego ao que me referín dias atrás. O informe do MdPG di textualmente: "consideramos que non cabe na CdC un centro que prime o pasado a través da historia, senón que a prioridade é incidir en cómo estamos vivindo o presente e cómo queremos artellar o noso futuro. Para isto servímonos das visións múltiples sobre unha realidade presente enfocándoa dende o pasado até o futuro". Por unha banda, a multiplicidade das visións conséguese orientando o museu a "centrarse en analisar e mostrar os grandes problemas de Galiza e as suas posibles solucións mediante enfoques multidisciplinares". Por certo que ese enfoque encáixase nunha concepción cívico-democrática da función cultural dos museus: "Non parece conveniente -di ese texto- que os museos estean ao servizo dun discurso único, e a única forma de que non sexa así é conseguir que sexan espazos abertos á colaboración interinstitucional e á participación cidadá en todas as suas actividades, cunha ampla difusión destas". Por outra banda, como método para o tratamento de cada un dos temas/problemas , proponse "atender a tres dimensións: a de presente (presentación do problema tal e como está a afectarnos neste momento); a de pasado (cando sexa o caso, ver cómo ao longo da historia a sociedade galega foi abordándoo); e a de futuro (na que se visualizaría o programa de acción co que enfrontar axeitadamente as dificultades)". A argumentación a prol do emprego dese método condénsase na seguinte aseveración: "Nesta concepción, a historia e o pasado deixan de ser percibidos como "obxectos" ou solucións máis ou menos curiosos, exóticos ou de mero interese intelectual, para ser vivenciados como motores de achega de solucións a adoptar ou de perigos a evitar cando planeamos as alternativas aos problemas. Trataríase de volver aos bos usos sociais da Historia ao darlle a posibilidade de actuar como magistra vitae".
Retorno agora eu, por un intre, ás miñas consideracións de días pasados encol da cultura como proceso socio-histórico: a perspectiva que, ao meu ver, debera adoptar un museu congruente con esa visión sería a inversa dun " museu da historia" -mais, insisto, esa inversa non é unha perspectiva a-histórica. Cómpreme precisalo de vez: trátase de situar o proxecto dun museu así, e máis o enfoque da sua actividade, no presente como historia. E iso implica non tratar os sistemas culturais galego e foráneos que eiquí se entrecruzan cun enfoque a-crónico, ou sexa, abstracción feita do devalar do tempo histórico, senón cun enfoque xenético e, en congruencia con iso, dinámico -cousa que, teimo en suliñalo, é metodolóxicamente moi diferente dunha perspectiva histórica e dun enfoque historicista.
O que ocorre é que o presente como historia é a dimensión que máis difícil nos resulta apreixar aos seres humáns que vivimos en sociedade. Como animais dotados de memoria que se acumula, racionaliza e transmite ao longo das xeracións, os seres humáns temos historia e accedemos ao seu coñecemento por diversos vieiros que mudan e se transforman nas diferentes civilizacións e culturas. Mais temos historia porque a facemos -e facémola no presente, mesmamente, na contínua sucesión de situacións momentáneas que en cada intre son "o presente". A historia que en cada intre estamos a facer vivímola como presente, e como tal percibímola -non como historia. Por iso nos resulta tan difícil aprendermos da historia como doado nos resulta aprendermos a historia -se temos acceso a algún dos vieiros para recibirmos a transmisión da memoria. Permitídeme unha mostra: a memoria da miña xeración está marcada polo fenómeno dos fascismos -o que padecimos dende nenos no noso proprio país e os que contemporáneamente se daban noutras latitudes europeas da nosa contorna. Mais esa miña mesma xeración ten unha enorme dificuldade para detectar os procesos de fascistización que se enxendran nas sociedades nosas e do noso mesmo arredor nestes últimos decenios. Mesmamente porque identificamos os fascismos coas formas que revestiron no segundo cuarterón -europeu- ou tercio -celtibérico- do s.XX, consideramos que son historia -pasado- e non sabemos recoñecelos nas suas metamorfoses actuais -no presente... como historia.
Di Roland Barthes, no limiar das suas Mythologies, que o ponto de partida desas suas reflexións sobre "mitos da vida cotián francesa" adoitaba ser "un sentimento de impaciencia ante a "naturalidade" coa que a prensa, a arte, o sentido común aduvían sen cesar unha realidade que non por ser aquela na que nós mesmos vivimos é menos perfeitamente histórica". Non vou seguir eiquí o fío que Barthes tira e desenvolve a partir desa aseveración -inda que ten todo que ver co que estou a debullar, e máis con relevantes custións colaterais como pode ser a do valor do mito -en canto linguaxe- para dar conta das "falsas evidencias" que no relato mediático -e non só- da nosa "actualidade" -incluída a cultural- agochan un palmario "abuso ideolóxico" deturpador. Mais si que quero sinalar, sequer en duas palabras, o cometido "desmitificador" que lle incumbe ao proxecto de museu que nos ocupa -mal que lle pese á xordeira do poder- no eido da dialética multipolar entre o sistema cultural galego e os non-galegos que atravesan este cruzamento de civilizacións. E precisamente nun senso análogo ao que Barthes opera con esa noción c ando -en direición inversa, se ouso dicilo- a emprega para desvelar a índole de mito do que se pretende facer pasar por unha "natural" evidencia, por algo que non ten sentido custionar. Na óptica do presente como historia, a posición e rol de encrucillada do sistema e o modelo cultural galegos debe contemplarse a traveso dun prisma dinámico, como nó de sinerxias que se entrecruzan e máis como "cátodo" -reitero o termo empregado con anterioridade- da sua transformación en claves do código da cultura galega identitaria. Deste xeito, a CdC, e o museu artellado dentro dela, poderán exercer como motor dunha dinámica de desenvolvemento do sistema cultural galego autocentrado e non extravertido, pero aberto e non choído, interrelacionado e non endogámico -ao tempo que retroalimentado nun fluxo constante coa sua propria xénese... histórica.
VIII. Coda: o feitío dunha cidade da cultura
Vou dar por rematada esta restra de matinacións estivais encol da cultura da cidade -a cidadanía galega constitúe a nosa cidade- e as cidades da cultura -os modelos posíbeis de catalizadores institucionais da dinámica e a criatividade culturais dun povo como o noso. E fareino dando conta -esquemática ou epigramáticamente, asegún se mire- do feitío de Cidade da Cultura deseñado na proposta resultante do proceso de traballo colectivo no que me integrara, hai tres anos, por convite de Xosé Denis -como xa vos dixera ao comezo desta serie de artigos que hoxe conclúe.
Relembrareivos, antes diso, que os postulados que servían de alicerces a ese deseño e marcaban os pontos cardinais para a orientación do proxecto eran estes catro: cultura galega, cultura democrática, cultura contemporánea, e cultura pública. Conxugación congruente -dixéravos eu daquela- co valor semántico e conceitual contido no binomio de siñificantes "cidade" e "cultura", pensados e formulados no noso contexto sociocultural.
Cultura galega: compre un proxecto inserido nela, non só localizado en Galiza, senón ao servizo do sistema cultural proprio da Galiza. Cultura democrática: "o imperativo é artellar plataformas que desenvolvan unha cultura crítica" -dicía o noso informe colectivo- capaz de confrontar "os procedementos simplificadores de uniformización que están en marcha na cultura dominante producida pola mundialización"; pois, doutro xeito, "as forzas non controladas do mercado e a conseguinte privatización de todo tipo de experiencia terminarán por deturpar as esencias da democracia social -verdadeira herdanza da Europa ilustrada-". Cultura contemporánea: a cultura galega posicionada nunha encrucillada de procesos e fluxos culturais e situada no contexto dinámico do noso presente histórico. Cultura pública: "a diversidade de prácticas culturais está seriamente ameazada pola mercantilización da cultura e da arte"; de xeito que "obriga a contemplar políticas firmes de apoio público ao desenvolvemento da produción cultural independente", baseadas nunha "noción de política cultural entendida como ligada aos poderes públicos e institucións democráticas", capaz de contrarrestar o "proceso de liberalización (privatización) do espazo público".
No marco deses postulados, reformulábase o rol da Cidade da Cultura meiante un deseño funcional baseado nun conxunto de premisas, nomeadamente: non suplantar o modelo cultural galego que é territorialmente esparexido e descentralizado; non interferir coas iniciativas culturais existentes nen coa súa capacidade de acción e proxección; fornecer as iniciativas culturais innovadoras e socioculturalmente úteis que o país necesita. Nefeito -dicíavos eu sen represar a miña ironía- resulta evidente que a Cidade da Cultura "non vai actuar nun deserto cultural como un axente colonizador cultivador de oasis, nen tampouco operar sobre unha realidade cultural amorfa, pois que o espazo cultural galego non é ningunha desas dúas cousas" -aínda que o poder político teña actuado adoito como se así o fose. No noso informe colectivo insistiamos en que a Cidade da Cultura "non pode suplantar o modelo reticular de focos de acción e irradiación de dinámica cultural" que configura a realidade do sistema cultural galego, "correlativa á propria morfoloxía territorial do país e do seu habitat". Lémbrome ben de que, naquel proceso de traballo, a persoa que máis insistira á par de min nesa idea fora Chus, digo, María Xesús Martínez, a xenial moza galega de Corme que, naquela altura, viña de gañar por concurso nada menos que a direición da Frankfurter Kunstverein -e que fora unha das máis estimulantes e imaxinativas dinamizadoras do diálogo criativo dentro do grupo.
Por certo que resulta siñificativa a sintonía de fondo que se pode percibir entre o deseño configurado por ese conxunto de postulados e premisas, e os principios enunciados no informe do Museo do Pobo Galego. Transcribo literalmente: "entendemos que os usos dos distintos contedores da Cidade da Cultura non se poden dicidir de forma autónoma, senón que teñen por forza que ser unha concreción do marco xeral da política cultural que se queira para este país. Este marco xeral debe ser quen de rachar cos tópicos e prácticas que caracterizaron o panorama institucional da cultura que se estivo a facer até o de agora (...). As eivas fundamentais a superar, no noso ver, son catro: superar o concepto de Galiza illada e ensimesmada para pensala en relación co mundo no que vivimos; superar o concepto de identidade do pasado por inadecuado para pensar a Galiza de hoxe; superar o concepto de cultura como espectáculo para recuperar o seu caracter emancipador, e superar o concepto de cultura sectorial e descontextualizada para darlle un caracter transversal e de presente".
Mais, voltándomos ao informe no que eu participara, o feitío de Cidade da Cultura alí deseñado configurábase meiante oito propostas. Tentarei enunciárvolas en abreviatura.
1ª) Denominala "Cidade da Cultura e Creatividade Contemporánea de Galicia", e orientala a "enfrontar dende as diversas perspectivas os grandes retos da sociedade actual", para "evitar dende a orixe do proxecto a banalización ou deriva cara ás formas de "Parque Temático" que sempre ameazan a estes grandes complexos".
2.ª) Ser "un proxecto galego", cunha "alta capacidade de atracción exterior", como "requisito básico para a súa sustentabilidade, mesmo financeira".
3.ª) "Un programa esencialmente cultural que combine produción, reflexión" e mostración, con proxección internacional na que "un foco preferente debe ser Latinoamérica e os espazos lusófonos (Portugal, África lusofona, Brasil)"
4.ª) Cara dentro do país, "promover a cultura da contemporaneidade", fornecer "servizos culturais dos que Galiza carece", cunha función nodal "para artellar o conxunto da acción cultural", e "ligarse coas iniciativas culturais de base existentes no territorio" do país.
5.ª) Ser "un novo tipo de Centro Cultural", que sirva "de anclaxe de fluxos de acción cultural", e que artelle "as súas pezas internas de xeito que sexa realmente "unha cidade", é dicir, un sistema de elementos conectados funcional e programáticamente".
6.ª) As pezas ou elementos propostos son:
- Un "Laboratorio de Ideas" de anticipación cultural;
- Unha "Factoría Cultural" -e estou a lembrar o Arteleku guipuzcoano dirixido por Santi Eraso, que participou activamente nesta reformulación da Cidade da Cultura;
- "Un gran escenario aberto a todo tipo de alternativas de produción"; ou sexa, un espazo escénico polivalente e reconvertíbel "en varios de diferente dimensión e uso";
- Un museo contemporáneo da Galiza no contexto das culturas do mundo -do que vos falei abondo xa nesta serie de artigos-;
- Un "centro de documentación e recursos", coa función de recoller e sistematizar os "derivados da acción da cidade" e constituír "un fondo especializado sobre os temas específicos das súas áreas de actividades, que iría conformando os servizos de Biblioteca e Hemeroteca".
8.ª) Elaborar e pór a andar o proxecto cultural da Cidade "en paralelo ao proprio proxecto construtivo".
Velaí o esquelete da proposta que fixeramos hai tres anos. Sen pretensión dogmática ningunha. Mais, iso si, como unha aportación seriamente meditada, resultado dun proceso de rigurosa reflexión colectiva. Porén, non parece que o poder político teña nen tan sequer reparado nela. O poder é omnisciente, ou?
Nenhum comentário:
Postar um comentário