"Retrato do colonizado": retrincos e glosas

Xosé Manuel Beiras

I. O bilingüismo colonial
II. A escola do colonizado
III. A amnésia cultural
VI. O colonizador
V. O colonizado e a historia
VI. Coda: A revolta do colonizado


I. O bilingüismo colonial
O colonizado só se salva do analfabetismo para cair no dualismo lingüístico. Mais poida que nen sequer teña esa sorte. A maioría dos colonizados nunca terá a oportunidade de sofrer os tormentos do bilingüismo colonial. Só poderá dispor da sua língua maternia, é dicir, dunha língua que non é escrita nen lida, que unicamente permite veiculizar a incerta e empobrecida cultura oral.
É certo que existen pequenos grupos de letrados que teiman en cultivar a língua do seu povo, en perpetuárena nos seus eruditos e sobardados esplendores. Mais esas formas sotís hai xa ben tempo que perderan os vencellos coa vida cotián, tornáranse incomprensíbeis para o home da rúa. O colonizado considéraas como reliquias, e considera a eses homes venerábeis coma sonámbulos que viven un soño antigo.
Se cando menos a língua propria permitise unha influéncia actual na vida da sociedade, se transitase polas oficinas da administración ou ordease o trafego postal! Mais nen sequer iso. Toda a burocrácia, toda a maxistratura, só comprenden e empregan a língua do colonizador. E o mesmo acontece cos marcos kilométricos, as sinalizacións, as placas das rúas e os recibos. Munido coa sua soa língua, o colonizado é un estranxeiro no seu proprio país.
No contexto colonial, o bilingüismo é necesário: é condición de toda a comunicación, de toda a cultura e de todo o progreso. Mais o colonizado bilingüe só se salva do isolamento para sofrer unha catástrofe cultural, que endexamáis poderá superar totalmente.
A non coincidéncia entre a língua vernácula e a língua cultural non é específica do colonizado. Mais o bilingüismo colonial non pode ser identificado con calquer outro dualismo lingüístico. A posesión de duas línguas non é só a posesión de dous utensilios: tamén é a participación en dous reinos síquicos e culturais. Ora, no noso caso, os dous universos simbolizados, correlativos ás duas línguas, están en conflito: son os universos do colonizador e do colonizado.
Por outra banda, a língua vernácula do colonizado, aquela que é alimentada polas suas sensacións, paixóns e soños, aquela na cal se liberan a tenrura e o abraio -enfin, aquela que recibe a meirande cárrega afectiva- ésa é mesmamente a menos valorizada. Non ten dignidade nen no país nen nas relacións entre os povos. Se o colonizado desexa unha profisión, acadar un posto, existir na cidade ou no mundo, primeiro de todo cómprelle someterse á língua dos seus señores, os colonizadores. No conflito lingüístico no que vive o colonizado, a sua língua propria é humillada e esmagada. E ese desprezo, obxectivamente fundado, il mesmo acaba por asumilo. Pola sua propria iniciativa, il afasta esa língua enferma, agóchallela aos estraños, e fai por aparentar sentirse a vontade só na língua do colonizador.
En resumo, o bilingüismo colonial non é nen unha dislexia, onde coexisten un idioma popular e unha língua de purista -ámbolos dous pertencentes a un idéntico universo afectivo- nen unha simples riqueza políglota, que se beneficia de teclas suplementares mais relativamente neutras: é un drama lingüístico.

*****

O texto que veño de transcribir para vós non é dun sociolingüista nacionalista galego radical do século pasado. Ben podería ser, mais non. É un retrinco tirado do Retrato do colonizado, do tunesino Albert Memmi: un clásico na escorrentía do pensamento desalienador que tánto contribuíu á gomariza de procesos africanos de auto-descolonización e liberación nacional dende meiados do s. XX. Os primeiros fragmentos do Retrato xa viran a luz en Les Temps Modernes, a famosa e extraordinária revista animada por figuras como Sartre e Merleau-Ponty, nos anos cincuenta, xusto en vésperas da guerra de Alxéria. O proprio Jean-Paul Sartre prologaría máis logo a edición francesa desa obra, na que Memmi realiza un fascinante xogo de espellos ao incluir nela o Retrato do colonizador e perfilar así os dous polos da relación antagónica constitutiva do fenómeno colonial, do "mecanismo cáseque fatal" que tende a reproducilo e perpetualo: "a situación colonial fabrica colonialistas do mesmo xeito que fabrica colonizados".
Cando, vai para cincuenta anos, eu descubrin o libro de Memmi, mirei nil, deformado só coma nun espello cóncavo valleinclanián, o "retrato" de nós mesmos, do "colonizado" na Galiza da miña infáncia e adolescéncia, for indíxena inocente ou cipaio colaboracionista -e tamén do "colonizador", for forasteiro ou "pied-noir". Extrapolación improcedente? Pois léde o que relata o proprio Memmi na edición francesa do 1966: "Despois dos colonizados esplícitos, os alxeriáns, os marroquinos, ou os negros de África, o libro comezou a ser recoñecido, reivindicado e utilizado por outros homes dominados dunha ou doutra maneira, como certos americanos do sul, os xaponeses ou os negros americanos. Os últimos en data foran os canadianos franceses, que me deran a honra de coidaren achar no meu libro numerosos esquemas da sua propria alienación".
A diagnose do conflito lingüístico contida no "retrinco" eiquí transcrito valería para caracterizar os nosos proprios síndromes. Para un leitor mozo de hoxe, que só teña vivéncias da Galiza actual, poida que algúns dos fenómenos aludidos nese texto lle resulten distantes e alleos á sua experiéncia social, ausentes na sua propria perceición da nosa realidade colectiva. Non así, en troques, para os que teñan memoria do vivido até o remate do franquismo. Menos aínda para a andaina colectiva do noso povo na história contemporánea, dende o tempo dos "Precursores" até a IIª República, dende a emigración "prá Habana" até a redención dos foros. Ou acaso os que "teimaban en cultivar a língua do seu povo" non eran vistos "como sonámbulos que viven un soño antigo". Ou acaso o idioma non fora reducido á soa condición de fala, e o povo analfabeto confinado na soa "cultura oral". Ou acaso non segue a ser aínda hoxe maioritariamente analfabeto no seu idioma proprio. Ou acaso cando Memmi di que "o colonizado é un estranxeiro no seu proprio país" non vos resoa literalmente o eco da rosalián "estranxeira na sua patria" e vos evoca conceitualmente que "a miña terra n"é miña, que hastra lle dan de prestado a beira por que camiña ó que naceu desdichado".
Pero inda máis: acaso esa historia é só pasado, acaso o conflito está resolto, acaso non remanece no presente? Acaso "a lingua propria" non "é humillada e esmagada" inda hoxe? Acaso o "conflito lingüístico no que vive o colonizado" galego non "acaba por asumilo il mesmo", non "fai por aparentar sentirse a vontade só na lingua do colonizador"? Cando dende as proprias institucións estatuídas para o "autogoverno" se desencadea unha feroz ofensiva contra a língua propria e os seus falantes, qué outra definición desa peste pode ser máis acaída cá de "biligüismo colonial"? Pergúntome eu.


II. A escola do colonizado
Cómo se transmite a herdanza dun povo? Pola educación que dá aos seus fillos, e pola língua, celeiro maravilloso incesantemente arrequecido por novas experiéncias. As tradicións e adquisicións, os costumes e as conquistas, os feitos e os actos das xeracións precedentes, son así legados e inscritos na história.
Ora, a grande maioría dos cativos colonizados vive na rua. E o que tiver a sorte de ser recibido nunha escola, non se salvará na sua nacionalidade: a memória que se lle ofrece non é a do seu povo. A história que se lle ensina non é a sua. El chegará a saber quen foi Colbert ou Cronwell, mais non quen foi Khaznadar(1); quen foi Jeanne d"Arc, mais non quen foi Khaena(2). Terá a sensación de que todo aconteceu en calquer lugar, agás no seu país. O seu país e máis il mesmo son irreais, ou só existen en referéncia a un outro calquera; en referéncia ao que il non é: ao cristianismo, que non é a sua relixión; ao Oucidente, que se pecha diante dil nunha liña tanto máis lonxíncua canto que é imaxinária. Os libros fálanlle dun universo que en nada relembra o seu: o rapaz chámase Quim e a rapariga Maria; nos seráns de inverno, Quim e Maria voltan prá casa por camiños cubertos de neve e detéñense a mercar castañas. Os mestres non son o representante do pai, non son o sustituto prestixioso e salvador como tódolos mestres do mundo: son intrusos. A transmisión non se realiza, nen do neno en relación ao mestre, nen -moitas veces, compre afirmalo- do mestre en relación ao neno: tudo isto, o neno sínteo perfeitamente. Un antigo compañeiro de escola confesoume que a literatura, a arte e a filosofía ficáranlle como seren cousas completamente estrañas, como pertenceren a un mundo que non era o seu: o mundo da escola. Compríralle unha longa estadía en Paris antes de poder entrar verdadeiramente nesas matérias.
Mais, mesmo cando a transferéncia se consegue realizar, ainda daquela comporta certos riscos: o mestre e a escola representan un universo demasiado diferente do universo familiar. En calquera dos casos, lonxe de preparar ao adolescente de xeito que il fique totalmente entregue nas suas proprias mans, a escola enxendra, no seu íntimo, unha dualidade definitiva.

*****

A mantenta transcribín na sua literalidade este retrinco do libro de Memmi. Quero dicir que mantiven as específicas referéncias exemplificadoras dos seus asertos que, no noso contexto proprio, seguramente vos resultarán exóticas, e mesmo algunhas poden ser extemporáneas. Inda que sería moi doado, e ben podería tomarme esa licéncia para un simples artigo de xornal, non quixen sustituilas por outras máis acaídas e identificábeis na nosa realidade peculiar e no noso proprio universo vivencial. Preferín manter as que identifican o concreto contexto sociocultural vivido e retratado polo autor, tan aparentemente distante do noso: un país mediterráneo nordeafricán cando era colonia, stricto sensu, do Estado francés, no canto dunha fisterra atlántica subrepticiamente convirtida en "colonia interna" do Estado español -e máis, arestora, tamén da UE. Noutras verbas, preferin manter incólume, neste retrato da "escola do colonizado", a ostensíbel presencia dos dous elementos que integran toda definición, a saber, o xénero próximo e a diferencia específica. O xénero próximo éo o feito ou situación colonial -ou o "sistema", como prefire dicir Sartre. É o que temos en común padecermos Memmi e nós. A diferencia específica é, neste caso, dupla. Por unha banda, a que existe antre ser unha colonia externa ao estado metropolitán, cun estatus colonial esplícito, ou ser unha colonia interna ao proprio estado -ou supraestado- colonizador, e disfrazada cun estatus de "provincia" -con ou sen "autonomia" administrativa, que pouco máis ten. Por outra banda, a diferencia existente antre unha cultura arabo-bereber mediterrán e outra europea atlántica. Esta segunda diferéncia é ostensibel, e tododiós a percibe. En troques, a primeira resulta enganosa: o "disfraz" oculta a natureza da colonia "interna", de xeito que o proprio colonizado coida ser un membro normal da metrópole. Acontece coma no racismo, cando a sua vítima ten a mesma cór de pel ou carece de rasgos étnicos diferenciais manifestos. Eu adoito dicir que os galegos somos coma os negros nordeamericanos, coa desventaxa, para a nosa desalienación, de que cando o negro se observa nun espello decátase de que o é -e nós, naturalmente, non.
De xeito que eu convídovos a ler o retrinco de Memmi na sua literalidade e facéredes, logo, as oportunas sustitucións nas referéncias concretas que atinxen ás diferencias específicas antre o caso tunesino e o galego -e máis aqueloutras que reflicten distintas fases temporais ou momentos históricos. É moi simples: sustituide Colbert por Olivares, Xoana de Arco por Isabel a Católica, Khaznadar por Lanzós, e Khaena por Maria Castaña. Veredes como é cuspidiño o que lle acontecía á miña xeración na escola. E tamén á dos meus fillos. Mais hoxe mesmo: esprícaselles quen foi Lanzós na segunda rebelión Irmandiña?. A min non. Aos meus fillos tampouco. Espricábasenos o dos Comuneros de Castilla do s.XVI, e até a revolta dos mouriscos das Alpujarras e mesmo as Germanías. Pero as duas guerras Irmandiñas do s.XV, esa alianza de clases fronte aos magnates feudais, esas duas revolucións galegas tardo-medievais que se adiantaron nun século ás xermánicas do tempo da reforma, ésas non existían na história de España que nos ensinaban. E o máis pavero é que, involuntariamente, acertaban: iso non era história de España, senon história da Galiza: e cómo ían ensinarlles aos colonizados a história do seu povo?. Andaría errado o Memmi. Mais, cántos e cáles "profes" a ensinan hoxe?. E logo Maria Castaña. Eu ouvira xa de neno o requilorio español aquíl de "eso es más viejo que maricastaña", e imaxinaba eu ser unha vella meiga ou máis ben bruxa de cando os reis godos, que nos facían recitar como as "virgo" da letanía do rosario. Aprendérame logo don Xesús Pereira que Maria Castaña fora unha heroína das revoltas populares do s.XIV contra o bispo de Lugo, e anos máis tarde miraríaa nos debuxos de Seoane nos que descubriría outra María lexendaria, a Balteira. Estou a enredarme, mais, apréndenllelo aos nenos de arestora? Ou confúndenas con Juana la Loca, por caso?.
Leo no retrinco que "a maioría dos cativos colonizados vive na rua". E véxome a min mesmo cando neno. Non, eu non fun probe, nen neno labrego. Pero na Compostela da miña infancia xogabamos ás bolas na Rúa do Vilar, os buracos nas xunturas do vello enlousado eran os "guás", e ao frontón con pelotas de estambre nas paredes encaladas do grande vestíbulo das monxas do "Servicio Doméstico" na Rúa Nova, e algúns dos nosos compañeiros de xogos eran nenos dos arrabaldos que andaban pés nus mesmo no inverno, e cáseque ningún diles ía á escola, xa tiñan que traballar ou andar a faceren recados, como tampouco ían o Carmelo e o Roberto, os raparigos de San Paio do Monte meus amigos, cos que eu ía alindar as vacas na aba do monte Pedroso. E era Compostela, non a Terra Chá e moito menos o Courel de Novoneira. E foi antonte, son vivencias miñas, que seica xa vou vello pero inda estou eiquí, non son unha pantasma do século dazanove. No dazanove era algo pior. Ou era o mesmo conto?: "...e n"habendo deprendido en máis escola que a dos nosos probes aldeáns...". É, ben sabedes, Rosalía quen iso escribe verbo dela mesma no prólogo de "Cantares gallegos", no 1863. E é Viqueira, Xoan Vicente Viqueira, o grande pedagogo das Irmandades formado no krausismo, quen escribe estoutro no 1917: "¿Non é absurdo que hoxe nas escolas ruraes e nas máis das vilas falen os mestres aos discípulos en castelán...?. Isto é o mesmo que insinar na Castela en portugués ou en catalán. A máis sinxela pedagoxía dinos que o mestre ha de chegar cas suas palabras ao fondo da ialma do neno. ¿E cómo poderán chegar con verbas extranxeiras e incomprendidas?".
Pois hoxe, ano de des-gracia do 2010, a brigada de demolicións e limpeza étnica empoleirada na Xunta de Galicia ven de eliminar o requisito de saber galego para ser profesor/a no ensino medio público e oficial dunha "comunidade autónoma" que no seu Estatuto declara ao galego idioma co-oficial... e "propio de Galicia". Daquela, quen ousará dicir que son exóticas ou extemporáneas as referencias tunesinas do Memmi no seu retrato da "escola do colonizado"... galego?. Xa sei: si, os bífidos glotófagos da Rediez. E o ágrafo brigadier do ocaso do ensino de oucidente, tamén. "Porca miseria"! -en italián, pesia a aparéncia...
(1) Khaznadar: un grande dirixente tunesino
(2) Kahena: unha famosa raíña bereber


III. A amnésia cultural
Entramentras perdura a colonización, as únicas alternativas posíbeis para o colonizado son a asimilación ou a petrificación. E desque se lle denega a asimilación, só lle resta vivir fóra do tempo. Reprimido pola colonización, acomódase en certo xeito á sua situación. Poisque lle están proibidas a proxeción e a construción dun futuro, limítase ao presente -e mesmo ese presente é amputado, abstrato-.
Compre engadirmos que o colonizado afástase máis cada pouco do seu pasado. O colonizador nunca o coñeceu, e sábese que o vagabundo, de quen se iñoran as orixes, non o ten. E o que aínda é máis grave. Interroguemos ao proprio colonizado: cáles son os seus herois e os seus grandes xefes populares? Cáles os seus sábios? Malamente consegue citarnos alguns nomes, con grande desorde, e a medida que recúa nas xeracións, a sua memória falla. O colonizado semella condeado a perder progresivamente a memória.
A lembranza non é simplesmente un fenómeno do esprito. Do mesmo xeito que a memória do indivíduo é o froito da sua história e da sua sicoloxia, así tamen a memória dun povo repousa encol das suas institucións. Ora, as institucións do colonizado están mortas ou petrificadas. E aquelas que inda teñen algunha aparéncia de vida non lle merecen ningunha confianza, comproba cada dia a sua ineficácia -mesmo chega a se avergoñar delas coma dun monumento chocalleiro e anacrónico-.
Pola contra, toda a eficácia e o dinamismo social semellan monopolizados polas institucións do colonizador. Ten o colonizado necesidade de amparo?. É a elas ás que se dirixe. Cometeu algunha falta? É delas das que recibe a sanción. Invariábelmente é levado perante os maxistrados colonizadores. Se acaso un home que goza de certa reputación viste traxes nativos, amostrará timidez na ollada e discreción nos acenos, como se desexase evitar ser recoñecido, como se estivese baixo a constante vixiáncia do colonizador. Hai festa na vila? Son as festas do colonizador, mesmo as relixiosas, que son celebradas con fachenda, coma o Nadal ou o Carnaval. E son as tropas do colonizador as que desfilan, aquelas mesmas que esmagaran ao colonizado, que o manteñen baixo a opresión -e que volverán esmagalo se necesário for-.
Evidentemente, en virtude do seu formalismo, o colonizado conserva todas as suas festas relixiosas, idénticas a traveso dos séculos. Son mesmamente as únicas festas relixiosas que, en certo senso, están fóra do tempo. Máis esactamente: están na orixe do tempo da história, e non na história. Após teren sido instituidas, máis nada aconteceu na vida dese povo, nada que sexa peculiar á sua existéncia, que mereza ser retido na consciéncia colectiva e festexado. Non existe máis nada alén dun imenso valeiro.
Ao cabo, as escasas pegadas materiais dese pasado esváense amodiño, e os vestíxios no futuro xa non terán o carimbo do grupo colonizado. As poucas estátuas espalladas pola cidade sinalan, cun incríbel desprezo polo colonizado que as vé tódolos días, os grandes feitos da colonización. As construcións adoptan os feitíos preferidos polo colonizador. Até mesmo os nomes das ruas evocan as lonxáns províncias de onde il veu. Pode acontecer que o colonizador lance un estilo neo-oriental e o colonizado imite o estilo europeu. Mais é puro exotismo, que non renacemento -como as vellas armas e as arcas antigas-. O colonizado, por forza, ten que evitar o seu proprio pasado.

*****

Coido que o texto deste retrinco é tan elocuente que, en rigor, non precisa glosa ningunha: calquer leitor que coñeza un pouco a nosa realidade histórica e sociolóxica xenuina poderá facer, por si mesmo, as lenes correccións de "diferencias específicas" necesarias para unha transposición axustada ao feitío desa nosa realidade. E dixen ben "ao feitío", poisque, corrixidas esas diferencias morfolóxicas, emerxe a similitude profunda dos fenómenos que definen a natureza e a patoloxía da condición colonial común a ámbolos dous casos, o analisado e diagnosticado por Memmi e o noso proprio. Ou, senon, reparade nalgúns diles: a disxuntiva dilemática antre asimilación ou petrificación identitaria; a histórica inabilitación -a famosa "doma e castración"- para construirmos en cada intre o noso futuro; a conxelación do tempo e a dinámica histórica proprios ou, noutras verbas, a condea a vivirmos estantíos, "fóra do tempo", ou inda pior, no "tempo do outro", o tempo español; a perda, ou millor dito, a desposesión da memoria de noso, incautada polo colonizador; a "morte ou petrificación" das institucións autótonas, a empezar polas do, até onte mesmo maioritario, mundo rural labrego, hoxe choídas no cárcere de papel dunha codificación fosilizada, mentras se extermina ao seu suxeito, o campesiñado; a "folklorización" institucional da cultura popular autótona, incluído o batallón dos cinco mil gaiteiros fraguiáns e a vestimenta gringo-escocesa dos da deputación ourensán -e asi seguido-. Até o lerio das estatuas, tántas delas, e cáseque tódalas anteriores á "transición"; das placas de bronce conmemorativas, incluídas moitas das post-transición tamén; dos nomes e "advocacións" aínda de tantas ruas en tantas vilas e incluso cidades de postín, mesmo dun hospital coruñés até hai poucos meses; e nomes e "cruces de los caídos" até na Quintana dos mortos compostelán... Abonda, ou?
Mais, con todo, unha moi breve glosa non estará de sobro. Unha presada de escuetas alusións, millor -e en forma de citas-. Primeira. En 1865 escribe Murguía: "O anceio innato en todos os pobos de coñeceren o seu pasado é vivísimo en Galicia, mália que infortunadamente nunca o teña logrado. (...) Unha indiferéncia tánto máis puníbel canto menos desculpábel sobrancea entre nós, e pesia todo, pesia as rudas leicións da esperiéncia, e de que todo canto nos arrodea nos di que non debemos esperar nada dos estraños, seguimos, cunha longanimidade que desespera aos homes activos, a agardar que os estraños nos traian a xustiza, a riqueza, a felicidade. (...) O pasado leva nas suas entrañas o porvir, e nunca isto foi tan verdade coma tratándose de Galicia".
Segunda. Outravolta Murguía, agora en 1888: "O noso país está a perder a toda presa a sua verdadeira fisonomia. A cada pouco, costumes que non son os seus invaden o noso chan e prívano de aquel doce recendo que teñen para nós as verdadeiras cousas da pátria. Xentes alleas aos engados da beleza mirran coa sua frialdade todo canto tocan, e (...) todo o que é propio da antiga caste galega compre ir percuralo xa entre os labregos e os homes do mar. No seo desa natureza (...), no interior das iñoradas moradías onde vive contento quen aínda non renegou da língua dos seus pais, é onde se atopa o verdadeiro fillo de Galicia".
Terceira. E volve ser Murguía, desta vez en 1891: "O mesmo que para todos os sometidos, a rebelión tácita constitue o estado normal de Galicia dende hai séculos. (...) Afeita á soedade á que a condearon, cada vez que os erros alleos a poñen ao borde do abismo, ou firen os seus intereses, esperta nela, con máis forza que nunca, o anceio da propia liberdade. Por instinto, pergúntase se non lle valería millor non carregar con outras culpas máis que as suas propias".
E para rematar, permitídeme que sexa desta volta eu mesmo quen escribe, en 1967: "A "forma" vixente no mundo rural galego caracterízase por unha radical escisión en dous tipos de institucións incomunicadas e adoito inconciliábeis entre si: as entrañadas na comunidade campesiña (...) e agromadas como froito e esixéncia da vida da comunidade de base, e as superpostas como instrumento de penetración e control pola sociedade esterior a ese mundo rural. (...) Algo semellante ao que acontece nunha estrutura colonial, coa que en tantos aspectos ten puntos de contacto a realidade social e económica da Galiza". (...) "Por unha banda, as institucións "importadas" non casan coas estruturas mentais e sociais preexistentes -nen sequer, en casos moi decisivos, se adecúan ao soporte físico da comunidade. Por outra banda, áchanse en conflito declarado coas institucións aboríxens. Deste xeito, as enerxías sociais volatilízanse nunha estéril tensión que mirra crecemento e desenvolvemento".
Esta presada de citas abrangue século e meio de denúncias desalienadoras e combate auto-descolonizador até hoxe mesmo. Mais hoxe, a diferéncia da Tunisia de Albert Memmi, eiquí a opresión colonial inda dura; e os síndromes da doenza están arestora a se recrudecer enmascaradas en novas metamorfoses, se cadra aínda máis sofisticadas, ruíns e perversas.


VI. O colonizador
Di Memmi que "a situación colonial fabrica colonialistas do mesmo modo que fabrica colonizados". Permitídeme que hoxe pase da outra banda do espello para vos ofrecer, desta vez, algúns retrincos do retrato do antagonista, ou sexa, do colonizador.

O usurpador
É imposíbel que o colonizador non se decate da ilexitimidade constante da sua situación. Que é, dalgún xeito, unha dupla ilexitimidade. Estranxeiro, instalado no país polo azar da historia, conseguíu non só acadar unha posición, senón mesmo ocupar a do habitante, outorgándose privilexios enormes en detrimento dos autótonos. E isto non en virtude de normas locais, que pola tradición lexitiman en certo modo a desigualdade, senón subvertindo as regras admitidas e sustituíndoas polas suas proprias. Resulta así dobremente inxusto: é un privilexiado e máis un privilexiado non lexítimo, é dicir, un usurpador. Non somente aos ollos do colonizado, senón tamén aos seus proprios. (...) Sabe que mesmo os colonizados máis favorecidos nunca deixarán de ser colonizados, o que siñifica que certos dereitos lles serán eternamente vedados, que certas regalías están reservadas só para el. En resumo: tanto aos seus ollos como aos da sua vítima, sábese un usurpador.

O pequeno colonizador
Certamente, non todos os europeus das colonias son potentados, non posuen milleiros de hectáreas nen dirixen administracións. Moitos deles mesmo son vítimas dos grandes señores da colonización. Son económicamente esplotados, políticamente utilizados na defensa de intereses que non sempre coinciden cos seus. Mais as relacións sociais cáseque nunca son unívocas. Contrariamente a todo o que se deu en crer, ás palabras e afirmacións interesadas, o pequeno colonizador adoita ser, de facto, solidário cos colonos e afervoado defensor dos privilexios coloniais.
Se o pequeno colonizador defende o sistema colonial con tanto ardor é porque, en maior ou menor medida, benefíciase del. A mistifiación radica no feito de que, para defender os seus limitados intereses, defende outros moito máis importantes, e dos cais á sua vez é vítima. Mais, cego e vítima, tamén el ten neles a sua parte.
O privilexio ten un valor relativo: en máis ou en menos, todo colonizador é un privilexiado, porque o é comparativamente e en detrimento do colonizado. (...) Mesmo non pedindo nada, non tendo necesidade de nada, abóndalle aparecer para que se asocie á sua persoa a opinión favorábel do todos aqueles que contan na colonia. Mesmo tamén de aqueles que non contan, porque disfroita igualmente da opinión favorábel e do respeito do proprio colonizado, que lle concede máis do que ao millor dos seus -que, por exemplo, dálle máis creto á sua palabra cá dos seus. Posue, por procedéncia, unha cualidade independente dos seus méritos persoais, da sua clase obxectiva: é membro do grupo dos colonizadores, cuxos valores reinan e dos cais el participa. (...) O colonizador forma parte dun mundo superior, do cal se limita automáticamente a recoller os privilexios.

*****

Co voso permiso, para a glosa de hoxe, cedereille a palabra a alguén que, no seu intre, non se deixou ofuscar pola deriva patrioteira das esquerdas metropolitáns encol da custión colonial, e soubo meterse na pel do colonizado: Jean-Paul Sartre. Veleiquí algúns dos seus comentos á obra do Memmi.
"O libro estabelece algunhas verdades rotundas. En primeiro lugar, non hai nen bós nen maos colonos: hai colonialistas. Algúns deles refugan a sua realidade obxectiva: arrastados polo aparello colonial, fan tódolos dias na prática aquelo que condean en soños, e cada un dos seus actos contribue a manter a opresión. Non mudarán nada, non servirán a ninguén, e atoparán o conforto moral no desacougo -eis todo. Os outros -os máis- comezan ou acaban por se aceitaren.
"Memmi describiu admirábelmente a secuéncia das fases que os conduce á "auto-absolución". O conservadurismo orixina a seleición dos mediocres. Cómo pode xustificar os seus privilexios esta elite de usurpadores conscientes da sua mediocridade?. Por un só meio: rebaixar ao colonizado para se engrandecer, rexeitarlles a cualidade de homes aos indíxenas, definilos como simples privacións -cousa que non será difícil porque, mesmamente, o sistema prívaos de todo.
"A opresión é ante todo a carraxe do opresor contra do oprimido. Un só límite existe para esa empresa de extermínio: o proprio colonialismo. Eis onde o colono bate coa sua propria contradición: "co colonizado desaparecería a colonización, e inclusive o colonizador". Sen subproletariado non pode haber sobresplotación: cairíase nas formas ordinárias da esplotación capitalista, os salarios e os prezos aliñaríanse cos da metrópole -sería a ruina. O sistema esixe ao mesmo tempo a morte e a multiplicación das suas vítimas, e toda transformación resultaríalle fatal. A pesada máquina mantén entre a vida e a morte -sempre máis perto da morte ca da vida- a aqueles que están constreñidos a movérena. Unha ideoloxía petrificada destínase a considerar a homes como animais que falan.
"Mais a imposíbel deshumanización do oprimido revírase e tórnase alienación do opresor: é el, é el mesmo quen resucita, co seu máis lene aceno, a humanidade que quer destruir. E, como llela nega aos outros, véa en todas partes como forza inimiga. Para fuxir dela, cómprelle mineralizarse, tomar a consisténcia opaca e impermeábel da rocha -en suma: compre que se "deshumanice" á sua vez. Unha despiedada reciprocidade vencella o colonizador ao colonizado, o seu produto e o seu destino.
"Memmi sinalouno con forza. Descubrimos con el que o sistema colonial é unha forma en movemento e que producirá por si mesma a sua autodestrución. As antigas estruturas sociais estaban esfareladas, os indíxenas "atomizados", mais a sociedade colonial non podía integralos sen se destruir: só meiante a oposición a ela poderían os indíxenas recuperaren a sua unidade. Estes excluídos reivindicarán a sua exclusión baixo o nome de persoalidade nacional: foi o colonialismo quen enxendrou o patriotismo dos colonizados."


V. O colonizado, a historia e a política
O colonizado e a historia
A caréncia máis grave que sofre o colonizado consiste no feito de ser excluído da historia e da política. A colonización suprímelle toda posibilidade de interferir tanto na paz canto na guerra, toda decisión que poda contribuir ao destino do mundo e mesmo ao seu proprio, toda responsabilidade histórica e social.
Ás veces acontece que os cidadáns dos países libres, presa do desánimo, afirman non teren peso nos destinos da sua nación, que a sua opinión non conta, que as eleicións están trucadas. Que a imprensa e a radio están en mans dunha minoría, que nen sequer poden lograr que os seus repesentantes eleitos respeiten as razóns que os levaran ao Parlamento. Mais recoñecen seren señores de dereito, titulares do poder potencial: son homes libres, momentáneamente vencidos pola renartería, enganados pola demagoxia. E en ocasións teñen cóleras súpetas, cortan os fíos do monicreque e transtornan os cálculos mesquiños dos políticos. Tudo ben pensado, acaban por se acusar de non se revoltaren máis veces: ao cabo síntense responsábeis da sua liberdade.
Pola contra, o colonizado non se sinte nen responsábel, nen culpábel, nen escéptico: simplesmente está fóra da cuestión. Non é suxeito da história: sofre o seu peso, ás veces máis cruelmente do que os outros, mais só como objecto. Acaba por perder o hábito de calquer participación activa na história, e mesmo deixa de reclamala. Por breve que sexa a colonización, o colonizado perde até a lembranza da sua liberdade: esquece o que custa e xa non ousa pagar o prezo. Mais é evidente que esa caréncia ten a orixe nunha situación determinada e na vontade do colonizador: velaí a cuestión. Non se non trata de ningunha incapacidade conxénita para asumir a historia.

O colonizado e a política
Referíndose ao eido político, o colonizador afirma: "Eles non son capaces de se governaren por si mesmos. Por iso nunca lles permitirei accederen ao governo". De feito, o colonizado non governa. Estritamente afastado do poder, acaba mesmo por lle perder o costume e o desexo. Cómo podería interesarse por aquilo do que se atopa totalmente excluído?. Mais, poderá o colonizador invocar un presente falseado para negar a posibilidade dun futuro diferente?.
Como as orgaizacións colonizadas formulan reivindicacións nacionalistas, adóitase concluir que o colonizado é chovinista. Nada máis falso: os síntomas habituais do chovinismo son raros entre os colonizados. No entanto, o colonizado non goza de ningún dos atributos da nacionalidade: nen da súa, que é dependente, cuestionada, afogada, nen da do colonizador. Non pode aprezar a unha nen reivindicar a outra. Non tendo o seu xusto lugar de cidadanía, non se pode sentir como un verdadeiro cidadán. Como consecuéncia da colonización, o colonizado nunca tivo a esperiéncia da nacionalidade nen da cidadanía, agás dun xeito carencial: sexa cívica ou sexa nacionalmente, o colonizado limítase a ser o que o colonizador non é.

*****

O estado de alienación do colonizado constitue unha situación límite que acaba por resultarlle vivencialmente insoportábel. Percibe as caréncias inerentes á sua condición, mesmo se non chega a ser consciente das suas causas obxectivas: "existe en todo colonizado unha necesidade fundamental de mudanza". A vivencia desa situación enxendra dous tipos de resposta alternativos e contrapostos: a asimilación e a revolta. A primeira é unha resposta alienada que leva aparellado o auto-odio; a segunda presupón a toma de consciéncia dese seu estado de alienación que o conduce á decisión de auto-emanciparse. Vexamos hoxe a primeira delas, se vos parece ben.
"A primeira tentativa do colonizado é mudar de condición mudando de pel", di gráficamente Memmi. "Un modelo tentador que se lle ofrece e impón é precisamente o do colonizador. Iste non padece ningunha das suas caréncias. A primeira ambición do colonizado será imitar ese modelo prestixioso e asemellárselle até desaparecer nel". Mais esa actitude entraña unha insolúbel contradición: por unha banda supón unha admiración e aprezo polo colonizador que implica tácitamente a aprobación da relación colonial, mais pola outra entraña dialéticamente o rexeitamento de si mesmo polo colonizado, cousa que implica o refugo da situación colonial sen a cal a sua condición de colonizado non existiria. "O refugo de si mesmo e o aprezo polo outro son comúns a todo candidato á asimilación. Os dous compoñentes desta tentativa de liberación áchanse estreitamente vencellados: o aprezo polo colonizador implica un complexo de sentimentos que van dende a vergoña ao auto-odio". A consecuencia resulta autodestrutiva: "O colonizado non tenta só adequirir as virtudes do colonizador, senón que teima igualmente en empobrecerse, en arrincarse de si mesmo". De xeito que non resolve o problema: "o avilecemento do colonizado está ínsito nos valores colonizadores. Ao adoptar eses valores, o colonizado aceita implícitamente a sua propria condea. Para se liberar -cando menos iso cré- aceita destruirse".
Ese proceso auto-destrutivo proxéctase alén da esfera individual, nas diversas dimensións sociais e culturais: "Tal como moitas persoas evitan pasear cun parente probe, así o colonizado con anceios de asimilación agocha o pasado, as tradicións e todas as suas raíces tornadas infamantes". E, ao cabo, o esforzo resulta inútel: "na situación colonial, a asimilación revelouse imposíbel. O candidato á asimilación termina, cáseque sempre, por cansar do prezo exorbitante que lle compre pagar e que nunca acaba de liquidar". Por riba, ao auto-desprezo do colonizado que se esforza en imitar ao colonizador para ser aceitado como un dos seus, "o colonizador engade un segundo desprezo: o escárnio"; e mesmo chega a facerlle ver que se esforza en van, que "nunca se poderá identificar con el, nen sequer poderá reproducir correctamente o seu papel" -e que "iso só acaba por lle conferir un atributo suplementar: o ridículo".
Retrato do colonizado magrebí de outrora ou retrato actual dos pailáns de cidade de acó modelo "pacovázquez et allia"?. Vós veredes: "Algúns colonizados conseguiron práticamente desaparecer dentro do grupo colonizador; mais é evidente que un drama colectivo nunca poderá ser resolto con base en solucións individuais". O cerne da custión non está na anécdota, senón na categoría. E velaeiqui: "Para que a asimilación dos colonizados tivese alcance real compriría modificar a totalidade da condición colonial. Ora, a condición colonial só pode ser alterada pola supresión da relación colonial". Ou?

VI. Coda: A revolta do colonizado
Remato hoxe -"por fin!", diredes- esta série cun remexido de retrincos e glosas ou comentos antremesturados, a xeito de coda musical, encol da segunda caste de resposta do colonizado á sua situación de asoballamento. É a única das duas actitudes alternativas que conduce a un desenlace definitivo da dialética de opostos colonizador-colonizado ínsita na relación colonial -e xa que logo, o único desenlace que libera ao colonizado da sua condición de tal.
A revolta é a única solución non ilusoria para a situación colonial: cedo ou tarde, o colonizado acaba por descubrilo. A sua condición é absoluta e, como tal, reclama unha solución absoluta tamén: unha ruptura, e non un compromiso. O mecanismo de negación do colonizado, establecido polo colonizador, agrávase cada vez máis. Non hai outro xeito de saír de semellante círculo infernal que non sexa o da ruptura, o da revolta cada día máis implosiva. A situación colonial, pola sua propria fatalidade interna, conduce á revolta -porque a situación colonial non pode ser reformada: é unha argola no pescozo que só pode ser crebada.
O camiño da revolta constitue un proceso de desalienación que, na prática, amostra diferentes facianas na travesía de varias fases consecutivas. Encétase coa renuncia á via da asimilación, sexa por rexeitamento de principio, sexa por abandono despois de tela ensaiado. A partir de aí, a liberación do colonizado débese realizar meiante a reconquista de si mesmo e da sua dignidade. Iso implica unha inversión dos termos na relación colonizado-colonizador a respeito da que operaba no vieiro da asimilación: nésta, o impulso cara o colonizador esixía do colonizado a negación de si mesmo; en troques, a recusa do colonizador será o preludio indispensábel ao acto do colonizado se asumir. Cómprelle abandonar a imaxe acusadora e humillante de si mesmo; cómprelle atacar de frente a opresión, poisque é imposíbel contornala. Despois de ter sido durante tanto tempo recusado polo colonizador, chegou o dia no que é o colonizado quen recusa ao colonizador. E esa inversión na sua relación dialética leva aparellado estoutro corolario: agora, o colonizador é considerado sobre todo como negatividade, mentras que anteriormente érao como positividade.
Porén, nunha primeira fase, a reivindicación do colonizado, esa "reconquista de si mesmo", aínda vai estar estreitamente delimitada e condicionada pola situación colonial e polas esixéncias do colonizador. Noutras verbas, esa reivindicativa afirmación de si mesmo vai radicar inicialmente na afirmación da sua negatividade, ou sexa, do retrato en negativo que dil tracexara o colonizador e que il vai tornar en positivo -e en afirmación da sua identidade diferencial, poisque esas diferéncias constituen a sua propria esencia. É o salto do auto-odio a unha auto-estima mesmo exacerbada e nutrida dos mesmos atributos que enxendraran o auto-odio -tódolos atributos identitarios negativizados polo colonizador, dende a língua aos costumes e tradicións, dende os perfís étnicos aos culturais e mesmo relixiosos no seu caso. En resumo, o colonizado en revolta comeza por se aceitar e desexar como negatividade. Esa negatividade, tornada nun elemento esencial da toma de consciencia de si mesmo e do seu combate, vaina afirmar e glorificar até o absoluto. O colonizado non só aceita as suas enrugas e feridas, senón que mesmo vai proclamar a sua beleza. Trátase pois dunha fase do proceso na que transloce o paradoxo e a ambigüidade da relación colonial en trance de se descompór. A auto-afirmación do colonizado, nacida dunha protesta, segue a definirse por referencia ao colonizador. En plena revolta, o colonizado continua a pensar, sentir e vivir contra -a respeito do colonizador e a colonización.
Ao cabo, na fase final do proceso, o colonizado fará bascular o equilibrio "sempre inestábel" da relación colonial cara o único desenlace que resolve o problema: provocar o fin da colonización. Daquela, a sua posición será a do rexeitamento absoluto: ou sexa, non somente revolta, senón superación da revolta, é dicir, revolución. Mais, para acabarmos esta pelerinaxe, millor será que eu faga mutis polo foro e remate de espricalo o Memmi sen a miña mediación.
A colonización falsea as relacións humanas, destrui ou petrifica as institucións, corrompe aos homes -tanto colonizadores coma colonizados. Para vivir, ao colonizado cómprelle suprimir a colonización. Mais, para se tornar un home, tamén lle compre suprimir o colonizado no que se convirtira. Se o europeu ten que aniquilar en si ao colonizador, o colonizado ten que superar ao colonizado.
A liquidación da colonización non é máis ca un preludio á liberación completa: a reconquista de si mesmo. Para se liberar da colonización compríulle ao colonizado partir da sua propria opresión, das caréncias do seu grupo. Para que a liberación sexa completa, cómprelle se liberar das suas condicións -condicións certamente inevitábeis da sua loita. Nacionalista, porque debía loitar pola emerxéncia e dignidade da sua nación, será preciso que conquiste a liberdade face a esa nación. Certamente comprirálle confirmarse no nacionalismo, mais é indispensábel que sexa libre nesa escolla e que non exista só en función da sua nación. Comprirálle conquistar a liberdade face á relixión do seu grupo, que poderá manter ou rexeitar, mais debe cesar de existir motivado só por ela. O mesmo debe acontecer no referente ao seu pasado, á tradición, aos atributos étnicos -e asi seguido. En resumo, cesar de se definir polas categorías coloniais. E o mesmo debe acontecer co que o caraiteriza negativamente: a famosa e absurda oposición Oriente-Oucidente, por exemplo, esa antítese empedernida polo colonizador, que levantaba asi unha barreira definitiva entre el e o colonizado.
Qué vai ser entón do colonizado?. Se deixa de ser un ente oprimido e con caréncias, externas e internas, deixará de ser un colonizado para tornarse outro. Tendo reconquistado todas as suas dimensións, o ex-colonizado tornaráse un home coma os outros. Con toda a felicidade e infelicidade dos homes, claro é -mais ao cabo será un home libre.